مجموعه بازار قدیمی به صورت یک خط مستقیم که طویل‌ترین بازار ایران بوده از سوی غرب و شرق گسترده شده و بدین لحاظ بازار پائین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است.
مجموعه تاریخی بازار زنجان در قلب بافت قدیمی که روزگاری مشرف به دروازه قلتوق، دروازه جنوبی شهر بود، قرار دارد.
گستردگی جغرافیایی بازار زنجان و تنوع راسته‌ها، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته‌های فرعی که هر کدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته و وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه در طول زمان‌های گذشته و شرایط حاکم بوده است.
بازار پائین علاوه بر عرضه داد و ستد تولیدات محلی از طریق دو باب کاروانسرای موجود که محصولات آن از روستاها و قصبات به آنجا حمل می‌شده است.
برای برطرف کردن نیازهای مذهبی و اجتماعی ساکنین این مجموعه دو مسجد بنام‌های مسجد آقا شیخ فیاض و مسجد میرزائی را در خود جای داده است.
مجموعه بازار بالا از بازار قیصریه، بازار بزازها، بازار حجت‌الاسلام، بازار امامزاده و بازار عبدالعلی بیگ تشکیل شده است، این بازار از نظر تولید و عرضه کالا به هشت راسته زرگرها، بزازها، کفاش‌ها، سراج‌ها، کلاه دوزها، صندوق سازها، رنگرزها، میوه فروش‌ها و جگرپزها تقسیم شده است.
این تقسیم بندی و انسجام معقول و منطقی از نظر حفظ حقوق سندیکایی و کنترل قیمت کالاهای عرضه شده حائز اهمیت است.
از کاروانسراهای جالب این مجموعه که نقش موثری را در عرضه کالا‌ها ایفا نموده، کاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج کربلایی علی را می‌توان نام برد.
این مجموعه پنج مسجد بنام‌های مسجد چهل ستون، مسجد آقا سید فتح الله، مسجد جامع، تکیه حجت‌الاسلام و مسجد ملا را در خود جای داده است.
مجموعه بازار زنجان با داشتن 56 ورودی و کوچه هماهنگ با شبکه ارتباطی با کل شهر در ارتباط بوده است.
بازار زنجان دارای 940 باب مغازه و در حدود 51 نوع شغل اعم از تولیدی و یا صادراتی که حدودا به دست 3200 نفر در گردش است.
این بازار در زمینی به مساحت 15 هکتار احداث شده که 5 هکتار آن مختص بخش اقتصادی و هفت هکتار دیگر برای بخش مسکونی و یک هکتار هم برای اماکن عام المنفعه و دو هکتار نیز شبکه‌های ارتباطی اختصاص یافته است.
بازار زنجان به علت داشتن ارزش‌های فرهنگی و تاریخی و قدمت آن در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.
گذشته از ارزش‌های فرهنگی و هنری آن که با معماری خاص بازارهای تاریخی ایران احداث شده است، تطابق معماری آن با اقلیم منطقه نیز حائز اهمیت است.
از آنجایی که زنجان دارای تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد و پائیزی ناآرام است این کیفیت جوی در داخل مجموعه احساس نمی‌شود و خریداران و مراجعه کنندگان ساعت‌ها می‌توانند در کمال آسایش در آن خرید کنند.
امروزه ضوابط خاص حفاظتی برای این بازار در نظر گرفته شده است.
در اطراف این بازار با تبدیل بعضی از کاربری‌ها به تجاری، این مجموعه را به شکلی بی‌قواره و به دور از ویژگی‌های تاریخی آن گسترش می‌دهد که نیاز به توجه جدی دارد و نکته دیگر اینکه در بعضی از قسمت‌ها، راسته‌ها کار کرد قدیمی خود را از دست داده و با تغییر سیستم حیات امروزی و هجوم کالاهای جدید و لوکس دیگر نامی از سرا و راسته‌های مختص به یک حرفه دیده نمی‌شود.
اما معماری خاص و پر جذبه آن همواره با مجموعه‌هایی از مساجد، کاروانسراها، گرمابه‌ها، مجموعه‌ای بی‌نظیر را به نمایش می‌گذارد و در جلب جهانگردان و ایرانگردان اهمیت بسزایی دارد.
این مجموعه از نظر تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی وابسته، بسیار غنی و مهمترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر محسوب می‌شده است.
گستردگی جغرافیایی بازار از یک سو و تنوع راسته‌ها، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته‌های فرعی که هر کدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته از سوی دیگر وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه فرهنگی، اقتصادی، تاریخی و هنری در طول زمان و به فراخور اوضاع و شرایط حاکم بوده است.
از نقطه نظر بکار بردن تکنیک‌های معماری و سبک‌ها و شیوه‌های تزئینی دوران قاجار که در راسته‌ها، حجره‌ها، چهار سوق‌ها، مساجد، سراها و کاروانسراهای درون شهری، گرمابه‌ها به زیباترین شکل و شیوه‌ای چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب کرده است.
وجود انواع طاق و قوس‌های هلالی، جناغی و ضربی، گهواره‌ای خاصه در راسته‌های اصلی و فرعی مزین به آجرچینی‌هایی با طرح‌های مختلف هندسی، خفته و راسته، حصیری و بکارگیری تکنیک آجر و کاشی و کاشی‌کاری به رنگ‌ها و طرح‌های قاجاری در سطوح خارجی و داخلی بنا‌ها، طاق نماها، طاق و قوس‌ها و ستون نماهای گلدانی در مساجد و سراها زیبایی این بنا را دوچندان کرده است.
اوج استفاده از سبک‌های معماری و شیوه‌ها و نو‌آوری‌ها‌ی تزئینی در اجزا و ارکان مساجد خاصه مسجد جامع به ظهور رسیده و این مجموعه را در طول تاریخ خود تبدیل به یکی از یادمان‌های ارزشمند و زیبای هنری و معماری دوران قاجار کرده است.
امروزه بازارها یکی از آثار ارزشمند تاریخی تمدن و هویت شهرهای تاریخی ایران را به نمایش می‌گذارند شهر زنجان با قدمت تاریخی که دارد از قدیم محلی برای داد و ستد مناطق اطراف خود محسوب می‌شد بدین خاطر بازار قدیمی آن به عنوان یک مرکز تجاری و اقتصادی تا به امروز به حیات خود ادامه می‌دهد و با معماری خاص بازارهای قدیمی نقش مهمی در اقتصاد بازرگانی شهر زنجان و استان بازی می‌کند.
بازار زنجان در قلب بافت قدیمی شهر خواستگاه اولیه در امتداد راه‌های ورودی شهر قرار گرفته و از دو قسمت بازار بالا و بازار پائین تشکیل شده است.
این دو قسمت بازار زنجان از نظر عناصر تشکیل دهنده یکسان و قابل مقایسه است.
با توجه به سبک معماری و متون تاریخی و شواهدی که در دست هست می‌توان نتیجه گرفت که ابتدا در سال 1205هجری قمری در دوران حکومت آقامحمدخان قاجار احداث بازار زنجان آغاز و در زمان فتحعلی شاه قاجار 1213ه.ق تکمیل شده و سپس کاروانسراها، گرمابه‌ها و مساجد در آن تاسیس و با تعبیه راسته‌ها تا سال 1324 در دوره محمد‌علی شاه قاجار تکمیل شده است.
نحوه تشکیل بازار زنجان
اگرچه تشخیص نحوه تشکیل بازار زنجان به درستی و با دقت زیاد میسر نیست اما بیان مورخین چگونگی قرارگیری اجزای گوناگون آن در کنار یکدیگر تا حدود زیادی روشنگر شکل‌گیری و رشد و توسعه این بازار است.
بازار زنجان با توجه به قرارگیری زنجان در مسیر راه‌های تجارتی شرق- غرب، در امتداد مسیر قزوین- تبریز ایجاد شده و متصل کننده دروازه قزوین به دروازه تبریز است.
از سوی دیگر ارتباط بسیار قوی زنجان با مناطق مرکزی از طریق کردستان و همین طور نیاز روستائیان اطراف بویژه در بخش‌های جنوبی منطقه زنجان در استفاده از مسیر ارتباطی عمده شرق- غرب، وجود پل میر‌بها الدین مؤید این مطلب است که ارتباط مناطق جنوبی این ناحیه با زنجان از طریق این پل راهی که از آن به شهر و بالتبع به بازار منتهی می‌شود بوده است.
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که نطفه اولیه تشکیل بازار را باید در محل تلاقی این دو راه عمده جستجو کرد.
بررسی نقشه بازار و شهر زنجان نشان می‌دهد که این نقطه تلاقی، در محل برخورد کوچه حمام میر‌بها‌الدین با راسته بازار است.
حمام میر بها‌الدین، مسجد میرزائی و منازل مسکونی با ارزشی که در این بخش وجود دارند این نظر را تقویت می‌کنند.
به طور قطع نزدیکی این هسته به میدان ورکچی‌ها در سمت غرب آن که با توجه به چگونگی شکل‌گیری شهر و نقشی که این گونه میادین در شهرها و بازارها داشته‌اند یکی دیگر از دلایل اثبات این مدعا است.
مطالعه موقعیت شهر و حصار آن و وضعیت فعلی بازار بیانگر این مطلب است که رشد بازار در مراحل بعدی به سمت شرق بوده و بخش شرقی بازار متاخر‌تر از بخش غربی آن است.
حصار شهر زنجان در بخش غربی، در حوالی خیابان اصغریه بوده و این امر امکان تصور رشد بازار را در خارج شهر منتفی می‌دارد.
در جریان رشد بازار زنجان توسط راسته‌ها، سراها، میادین، تیمچه‌ها، بازارها، دالان‌ها، مساجد، حمام‌ها، تکیه‌ها و سایر عناصر آرایش می‌یابد تا جایی که امروزه با رقمی معادل یک‌هزار باب مغازه و در حدود پنحاه نوع مشاغل مختلف، نقش مهمی در سطح شهر و منطقه دارد.
راسته‌ها
راسته اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی شروع شده و پس از قطع آن توسط خیابان فردوسی، در خیابان اصغریه به پایان می‌رسد و در حدود یک کیلومتر درازا دارد.
در بدو شروع بازار از سمت شرق، دو راسته به موازات یکدیگر شکل می‌گیرند که هر یک به سراهای مختلفی مرتبط هستند این دو راسته، راسته امامزاده و راسته عبدالعلی بیک نام دارند.
راسته‌های فرعی
تنوع مشاغل و گردش برای استقرار صنوف همسان سبب تشکیل راسته‌های تخصصی و فرعی در اطراف راسته اصلی می‌شود که در بیشتر موارد به عرضه نوع خاصی از اجناس یا خدمات اشتغال می‌یابند.
راسته‌های حاج حسن، ترابی، حاج حیدر، انگورانی، صباغ‌ها، رستمخانی و آقا از جمله راسته‌های فرعی بازار زنجان محسوب می‌شوند.
مهمترین شاخه فرعی بازار، راسته حجت‌الاسلام است که به موازات راسته اصلی به وجود آمده و به قیصریه متصل می‌شود.
قیصریه
بازار قیصریه یا راسته قیصریه محل ارائه اجناس ظریف و پر‌بها بوده که در حال حاضر نیز محل فروش اجناس لوکس است.
موقعیت قیصریه زنجان که از راسته‌های اصلی منشعب می‌شود و آن را به خیابان امام خمینی(ره) و سبزه میدان متصل می‌کند و باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعال‌ترین محور‌های بازار است.
سراها
کاروانسراهای بازار زنجان یا به عبارت دیگر سراهای آن از ارزشمند‌ترین عناصر تجاری و معماری این بازار به حساب می‌آیند.
سراها غالبا محل استقرار تجارتخانه‌ها بوده‌اند که همگی دارای حیاط مرکزی هستند.
نکته مهم در مورد سراهای بازار زنجان چگونگی ارتباط آنها با راسته و نحوه حر‌کت در داخل آنها است.
سراهای ملک، حاج شعبان، حاج فتح الله، حاج جواد، نهالی، شاطرعلی، حاج رحمان قربانی، حاج کلبعلی، حاج شامی، بالا و پائین از جمله سراهای حیاطی بازار زنجان هستند.
میادین
در حوالی دروازه‌های شهر کاروانسراهایی ساخته می‌شدند که برای اطراق کاروان‌های تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
در مجاورت این کاروانسراها در داخل یا خارج شهر میدان‌هایی به وجود می‌آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده‌اند وجود این میادین باعث می‌شد تا فرو شندگان دوره گرد، روستائیان و بازرگانانی که بین شهرها آمد و شد داشتند بتوانند در این فضاها به خرید و فروش بپردازند و تبادل اجناس بپردازند.
نزدیکی این میدان‌ها با کاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیا آنها می‌شد نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی‌ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار است.
تیمچه‌ها
تیمچه‌های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه‌ای که دارند از نقاط عطف حرکت‌های پیاده راسته بازار به شمار می‌روند به عنوان مثال تیمچه‌های چهار دربی در قسمت شرقی بازار، جمع کننده حرکت‌های ورودی بازار و هدایت کننده آن در مسیر راسته اصلی است.
منبع : خبرگزاری تسنیم
مطالب جالب
مروری بر تاریخچه مسجد کبود تبریز
مقبره سنگی روستای خانقاه ترگور، جاذبه‌ای گردشگری در غرب ارومیه
«باغ شیخ» ساوه بزرگترین کاروانسرای باستانی ایران