آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش
دکتر جواد هیئت
ائل اوبا – آذربایجان ادبیاتی دئیلدیکده بو اولکه ده عصرلردن بری یاشان خلقین آنادیلی اولان آذری تورکجه سینین ادبیاتی و اونون تاریخی تکاملي اثناسیندا ویردیگی اثرلری قصد ائديروخ.
بو دیلین آذربایجان دان باشقا ایرانین دیگر یرلرینده کوتله و داغینیق حالده پاشان خلقلرینده دیلی اولدوغونو بيليريك. ایراندان باشقا ترکیه نین شرق ولايتلرینده و عراق ده یا شایان تورکلرینده بولهجه ایله دانیشدیقلاری معلومدور. بوصایدیغیمیز سبب لردن اؤتورو آذربایجان ادبیات تاریخینده بوتون بواو لکه لرده یاشامیش و اثرلرینی آذری تورکجه سيله يازمیش شاعر و یازیجی لاردان بحث ائده جاغوخ.
مثلا فضولی کیمی عراق تورکلرینه منسوب آذری شاعر لریندن و یا سیواسلي قاضی برهان الدین دن آذربايجان شاعرلری آراسیندا بحث و تدقيق ائده جاغوخ.
ده مك او لکه دن چوخ دیل مسئله سی موضوع بحث دیر. نجه کی آذربایجانین نظامی و خاقانی کیمی بؤیوك شاعر لری اثرلرینی فارسجا یازدیقلاری ایچون فارسی ادبیاتی تاریخینده مطالعه ائديليرلر. آذری تورکجه سینین ادبیات تاریخینی ایکی دوره یه آیرماق لازم:
بیر پنجی دوره بو لهجه نین ظهوروندن قاباخکی دوره یعنی اسکی تورکجه و یا ترکی قدیم دوره دیر .
ایکینجی سیده آذری تورکجه سی ظهور و آذربایجاندا خلق دیلی اولدوقدان صونراکی دوره.
اسکی تورکجه دورنده یازيلان اثرلردن نشریه میزین بیرینجی صایی سیندا « آذری تورکجه سی نین تاریخينه قيصا بير باخيش» آدلی مقاله میزده قيصا جدا بحث اتمیشدیك. بوموضوعدا داها مفصل بحثى باشقا بیر وقته بيراخاجاغوخ بو گون آذری تورکجه سيله يازيلميش اثرلر و یازيجيلاريميزدان بحث ائده جاغوخ.
ایندیه جن آذربایجان ادبیات تاریخی حقینده کامل بیر کتاب بازيلماماسی شایان تأسف دير . یوخاری آذربایجاندا دوباره ده بیر نچه اثر یازیلمیشادا هیچ بیری کامل دگیلدیر. بو بوشلوغو دولدورماق ایچون آذربابجان فرهنگینی بیلن بازیجی لاریمیزدان پرهیئتین بو ايشه عزم اتمه سی و بیر آن اول ایشه باشلاماسی لازیمدیر.
حسن اوغلو:
آذری تورکجه سيله ايلك دفعه شعر یازان حسن اوغلو دیر . شیخ عزالدين اسفراینی خراسان تورکلریندندير و تورکجه و فارسجا شعر یازمیشدیر. فارسجا آدی پورحسن دیر .
بوشاعر ۱۳ او نجی عصرين صونلاریندا و ۱۴ اونجی عصرین باشلاريندا ياشامیش و شعرلری خوارزم دن آناطوليا قدر یابیلمیشدیر. بو گون اوندان بیر تورکجه و بیرده فارسجا غزل قالمیشدیر. دولتشاه سمرقندی نین تذكرة الشعراسینده عارف و موحد بير شاعر کیمی توصیف ائديلميشدير.
آشاغیدا حسن اوغلونون تورکجه غزلینی نقل اديريك:
آپاردی گونلومی بھر خوش قمر یوز جان فزا دلبر
نه دلبر دلبر شاهد، نه شاهد شاهد سرور
من اولسم سن بت شنگول صراحی ایلمه قل قل
نه قل قل ، قلقل باده نه باده باده ی احمر
باشیمدان گتمه دی هرگز سنینله ایچدیگیم باده
نه باده باده ی مستی نه مستی ، مستی ساغر
شها شيرين سؤزون ایلر مصرده بیر زمان کاسد
نه کاسد کاسد قيمت نه قیمت قیمت شکر
توتوشمایینجا در آتش بليرمز خصلت عنبر
نه عنبر عنبر سوزش نه سوزش سوزش مجمر
ازلده جانیم ایچینده یازیلدى صورت معنی
نه معنی معنی صورت به صورت صورت دفتر
حسن اوغلو سنه گرچه دعاچی دیر ولی صادق
نه صادق صادق بنده نه بنده بنده ی چاکر
بو غزل ده چوخلی ظرافت و صنعت ایشلنميشدير مثلا ایکینجی مصرع لرده کی نه یرينه چه قویارساق غزل تورکجه فارسجا بير ملمع اولور.
شاعر على نین قصه یوسف اثرینی (۱۲۳۳) آذربایجان دیلچی وتاريخچيلری آذری تورکجه سینه منسوب بیلیرلر. تاتارشناسلاردا همین اثری بلغار – تاتاردیلینه عائد اولدوغونو قبول ائدیرلر. ترکمن دیلچیلری ده بوشعر اثرینی اؤزلرینینکی بیلیرلر.
قاضی برهان الدين:
آذری تورکجه سینین ایکینجی و یا اوچونجی بؤیوك شاعری قاضی برهان الدين دیر . (۱۳۹۸ – ۱۳۴۴ ) اوسالور بویونا منسوب اولوب سیواس شهرینده باباسینین یانیندا تحصیل گؤرموش و ایگیرمی یاشیندایکن باباسی اؤلونجه اونون یرينه شهرين قاضیسی سچیلدی.
تورکجه، فارسجا و عربجه شعر یازميش . تورکجه دیوانی غزليات و رباعی و تويوتلاردان تشکیل اولموشدور. بو شاعرین سیاسی و علمی شهرتی شاعر ليگینی کولگه ده بیراخمیشدیر. سیواس قاضی سی اولاندان صونرا امیر غیاث الدينين قيزیله اولنميش و اؤز آدینا بیر دولت قورموش و ۱۳۹۷ ده آق قویونلو دولتی نین باشجیسی طرفندن اؤلدورولموشدور.
قاضی برهان الدين دیوانی نین تکجه ال يازما نسخه سی لندن ده بریتیش موزئوم ده دیر . بو دیواندا ۱۵۰۰ غزل ۲۰ رباعی و ۱۱۹ طويوق واردیر .
قاضی برهان الدين دیوانی T.D.K (تورك دیل کورومو) طرفندن ۱۹۴۳ ده استانبولدا چاپ اولموش.
اشاغیدا بیر غزلینی نقل ائديريك:
اولموش تنیمه عشقی اونون روح دکول می
غمزه سی ایله دل داحی مجروح دگول می
عشق ایله قاووشدی کونولوم یولونا اونون
عشق ایله تاخيلان قاپو مفتوح دگول می
کیرپیگی نه قبلدوغونی سن صانما معما
کونولده اونون باره سی مشروح دگول می
مین ایلده اگر نوح ياشادیسه مین یاش
اول یاش منه بیر لحظه ممنوح دگول می
معشوق ایله عاشق بیر اولور عشق اوديله
مادح داحی پس هم گینه ممدوح دگول می
تويوق ادبی نوعینی ايلك دفعه او بیزه تانیتمیشدیر. قاضي برهان الدين حقيقی بیر مجاهد اولدوغو حالده عاشقانه شعر لرده قوشموشدور. آشاغیدا قاضی برهان الدين دن بیر تويوق نمونه سی نقل ائديروخ:
حقه شوکور(شکر) قوچلارین دورانیدیر
از جمله عالم بودمین حیرانیدر
گون باتاردان گون دوغان یره ده کين
عشق ارینین بیر نفس سيرايندير
نسیمی:
اون دوردونجی عصرین ان ممتاز آذری شاعری عماد الدين نسیمی دیر . او ایلک دفعه آذری تورکجه سینده شعر دیوانی یاراتمیش، فارسجا و حتی عربجه ده دیوان یازمیشدیر. فقط عربجه دیوانی مفقود اولموش و اليميزه چاتمامیشدیر. یازدیغی ملمعاتدان عربجه ده ده استاد اولدوغو بلی دیر.
نسیمینین شعرلری غنائی شعرین ان گوزل نمونه لريدیر و آذری شعرینه ادبی شكل وره ن اودور.
نسیمینین دوغولدوغو یر و ایل بلی دگیل. بؤیوك بیر احتمالا گوره ۱۳۶۹ میلادی ده شیروان اطرافيندا شماخی ده دوغولموشدور. عراق تورکلری نسیمی نین بغداد حوالی سینده دنیایا گلدیگینی یازیرلار و اونو عراق ترکمنلرینین ایلك شاعری صايرلار.
نسیمی عمرونون بیر قسمتی نی باکودا کچیرمیشدیر. نسیمی حروفيه فرقه سینین قوروجو سواولان تبریزلی فضل الله نعیمی ایله شیرواندا تانیش اولموش و اونون شاگرد لیگینی قبول اتمیشدیر و صونرادا نعیمی نین خلیفه سی وان قوتلی مبلغی اولموشدور.
نسیمی استادی فضل اله حقينده بئله سويله میش:
قاوضاد ولاما دوشدی کونلوموز
کعبه و احراما دوشدی کونلوموز
عشق بی انجاما دوشدی کونلوموز
جاودانی نامه دوشدی کونلوموز
فوضول حرفلری فضل اله نعیمی نین آدینداکی فضل کلمه سینی تشکیل ائدن حرفلردير. جاودانی نامه ده اونون معروف اثری نین آدی دیر. حروفيه فرقه سی قرآنی باطنی کیمی تفسیر ادیب قرآن دا كائناتين ك و ن (کن) تلفظ اولدوقدان صونرا باراديلديغی ایچون هرشیدن قاباخ حروفون خلق اولوندوغونا و وارلیغین (عالم وجود) حروفدان ميدانا گلدیگینه اپنانير و بونون ایچون الفبا حرفلرينه اسرار انگیز بیر معنی و چوخ احترام قائل دير.
من اوتوز ایکی حروفم لم يزل
بوخدور اورتاغيم نه مثليم نه بدل
چون ابددیر آخریم اول ازل
اول و آخر منم عزوجل
بير چوخ مورخ و محقق لر خروفيه طريقتينين وحدت وجودا قائل الدوغونو يازيرلار، فقط حروفیلر بوتون موجوداتی ذات ازلی والدین اؤزو و هر شیئی نشوونما و حرکت و تکامل دا اولدوغونا اینانیرلار.
چون هستی ماز كاف و نون پیدا شد
ماهیت کاف و نون عين ماشد
او را چو بظاهر صفات اسما شد
اشيا همه او و او همه اشیا شد
نسیمی انسانی مظهر جمال حق بیلیر و روح و جسم آیریلیغینا اینانمیر.
نسیمی در رخ خوبان جمال الله می بیند
بیا بشنو ز گفتارش بیان سر سبحانی
طريق رسم دو بینی رها کن ای احول
که یك حقیقت و ماهیت است روح و بدن
نسیمی نین قرده شی (شاه خندان) اونون بو شکلده آچیق دانیشماغیندان اوتورو اونون صونوندان مضطرب اولوب اونا سر ساخلاماسینی سویلر. نسیمی قرده شینه بویله جواب وریر:
دریای محیط جوشه گلدی
کون ایله مكان خروشه گلدی
سر ازل اولدی آشکارا
عاشق نیجه ایله سون مدارا
فضل اله نعیمی امیر تیمورون اوغلو میرانشاه طرفیندن اؤلدورولدوخدان صونرا نسیمی باکودان آناطولیا گتميش و اورادا شعر و فلسفی غزللریله حروفي مكتبینی تبلیغ اتمیشدیر. فقط بیر مدت صونرا اورادان دا حلبه گتمگه مجبور اولموشدور. بو دوره ده حلب و مصرده، اصل لری تورك اولان مملوكلار حکومت اديردلر.
حلب مفتی سی پادشاهین امريله نسیمی نین قتلينه فتوا ورمیش و مفتی نین حضوروندا دریسی صویولاراق اؤلدورولموشدور.
نسیمی غزللرینده نظامی ، عطار و مولوی نین نظم و عرفان و وجدیندن بهره آلمیشدیر. نسیمی حافظين عصرینی درك اديب و فارسجا شعر لرینده اوندان آد آپارمیشدیر .
نسیمی اؤز معاصر و اخلاقیندا چوخ تأثير قویموشدور. حبیبی، فضولی ، ختائی و قوسی نین شعر لرینده اونون تأثیرى آشكار دير .
نسیمی آناطولی و ترکمن لهجه لرینده ده شعر قوشوش و شعرلرینی خلق دیلینه یاخین یازدیغی ایچون خلقين سوگی و رغبتینی قازانميشدير.
نسیمی نین تصوف شعر لری اورتا آسیادا بو گون داحی معروف دور (وامبری Vambery) آناطولی دا یکتاشی تکیه لرینده نسیمی مقدس بیر شاعر کیمی تانینمیشدر .
نسیمی ایده آليستیک فكرلرینی غزل ، قصیده ، مثنوی ، مستزاد و ترجیح بندلرینده بیان اتمیشدیر. اونون فلسفی رباعی لری آذری تورکجه سینده ایلك یازيلان رباعی لر دیر :
گل که مشتاق الموشام دیدارینا
ویر میشم جان زلف عنبر بارينا
محرم ائتدین چون منی اسرارينا
ای پری گل چك منی بردارينا
صاف ایچی هردم صفا حاصل قیلور
درد ایچن درده دوا حاصل قیلور
کیم که یار بی وفا حاصل قیلور
جانينه يوزمین بلا حاصل قیلور
عاشقین سیرانی اول عالم ده دير
گورمیین شول عالمی ماتم ده دير
کنت کنزن گوهری آدم ده دیر
آدم اول می دیر که جام جم ده دير
نسیمینین تورکجه غزللریندن ایکی نمونه:
دوداغين قندينه شکر دئدیلر
جان شیرینه گور نه لر دئدیلر
دئدیلر کيم دهانی یوخدور اونون
بیخبرلر عجب خبر دئدیلر
اهل معنی خجسته صورتينه
معنی واهب الصور دئدیلر
حقدن ایراغ ابمیشلر آنلار کیم
سنی ای نور حق بشر دئدیلر
فتنه دوشدو جهانه یوزوندن
بو جهتدن سنا قمر دئدیلر
عنبر افشان صاچينا عارضینه
ياسمين اوزره مشكتر دئدیلر
باخ اونون يوزونه الاهنی گور
اهل معنی بودور نظر دئدیلر
شامه بنزتديلر قارا صاچینی
عارفين نورینه سحر دئدیلر
کیرپیکین اوخونه قاشين یايينه
عاشقین سینه سین سپر دئدیلر
جان دئمیشلر دوراغينه هی هی
بو سوزو گورنه مختصر دئدیلر
شب يلدادور ورصا چین گجه سی
صورتين بدرينه قمر دئدیلر
ای نسیمی محیط اعظم سن
گرچه الفاظینه گوهر دئدیلر
چون منی بزم ازلده ایله دی اول یار مست
اول جهتدن گورولور بوچشمیمه دیار مست
عشق سبحانی می ایندن واله او لدې شويله بيل
عرش مست و فرش مسوت و کوکب سیار مست