نشریه الکترونیکی ائل اوبا

و من آیاته خلق السّموات و الأرض و اختلاف ألسنتکم و ألوانکم إنّ فی ذلک لآیات للعالِمین

ترکی نوین


لینک مطلب : http://eloba.ir/?p=314

علی محمد بیانی

ائل اوبا – آثار کلاسیک در دوره ترکی میانه ، مربوط به زمانی هست که هنوز ترکی سلجوقی یا همان ترکی اوغوز از ترکی ترکستان و ترکی ازبکی (جغتایی) وقپچاقی جدا نشده است.در سده های بعد ،ترکی اوغوزی ضمن آنکهاز ترکی ترکستان قدیم جدا شد ؛ خود به سه شاخه ی ترکی ترکمنی ، ترکی آناتولی و ترکی علوی یا آذربایجانی تقسیم گردید.ترکی میانه تا قرن هفت و هشت هجری قمری دوام دارد ؛اما با تشکیل حکومت قارامانیان در آناتولی که زبان ترکی توسط بیات های قارامان به ریاست محمد قارامان رسمی شد ، زبان و ادبیات ترکی وارد مرحله حیاتی دیگری شد.

این دوران با تشکیل سلسله های اتابکان در آذربایجان و سلاجقه ی روم در آناتولی شروع میشود.در آناتولی محمد قهرمان(قارامان) از ایل بیات ، زبان ترکی را زبان رسمی دیوانی اعلام کرد.در ایران سلسله های قاراقویونلو و آغ قویونلو تشکیل شدو کم کم ناقوس جدایی زبانی ، بین ترکی آذربایجانی و ترکی آناتولی به صدا در آمد. در دوران نوین زبان و ادبیات ترکی در اثر جدائی های ایدئولوژیکی وجغرافیایی به دو شاخه ترکی عثمانی وترکی صفوی یا علوی تقسیم شدو هر کدام در لغت و ادبیات سرنوشت جداگانه ای یافتند ، تا اینکه در سده های اخیر ترکی عثمانی به ترکی استانبولی وترکی صفوی-علوی به ترکی آذربایجانی موسوم گردید.

در این سالهاست که زبان ترکی در ایران به عنوان زبان رسمی اعلام شده و موقعیت بسیار ممتازی به دست آورده بود.وقتی شاهان بزرگی چون جهانشاه حقیقی(قاراقویونلو) و شاه اسماعیل صفوی به زبان ترکی شعر میسرایند ، هزاران شاعر دیگر نیز در این زبان به طبع آزمایی می پردازند و به تبعیت از شاه خویش به ترکی ، دیوان های شعر می آفرینند و بدین ترتیب نهضت فرهنگی ادبی شاه خطایی پا میگیرد.البته چنانچه مشهور و مرسوم است ، در این عصر شعر ترکی مانند شعر عربی و فارسی در اختیار عرفا و متصوفه قرار دارد.سایه تصوف بر سر ادبیات جهان اسلام تا همین اواخر هم دیده میشود.اما در ادبیات آذربایجان این ملاپناه واقف بود که در قرن 18 میلادی توانست جلوه هایی از رئالیزم ادبی را به نمایش بگذارد .

اسامی تعدادی از شعرا و نویسندگان معروف دوران ترکی نوین در سرزمین ما که به شاعران و نویسندگان ادبیات ترکی آذربایجانی معروفند عبارتند از:

1- مهستی گنجوی(معاصر غزنویان و سلجوقیان)

2- خاقانی شیروانی (595-520 هجری قمری حدودا)

3- نظامی گنجوی (614-530 هجری قمری)

4- عزالدین حسن اوغلو (قرن 7 و 8 / قرن 13 میلادی) : یا عزالدین پور حسن اسفرایینی از ترکان خراسان به عنوان اولین یا یکی از اولین شاعران است که در این عصر ، غزلیاتی به زبان ترکی آذربایجانی پدید آورده است.

5- شیخ صفی الدین اردبیلی (وفات 735 قمری)

6- مولانا جلال الدین رومی (672-604 هجری قمری)

7- سلطان ولد فرزند مولانا ( 712-623 هجری قمری)

8- نصیر باکویی: از شاعران قرن هفتم و هشتم هجری آذربایجان.وی از معاصرین غازان خان و سلطان محمد خدابنده معروف به الجایتو بنیانگذار شهر سلطانیه زنجان بوده است.وی به مناسبت معافیت مالیاتی که الجایتو در حق مردم باکو انجام داده بود، شعری در مدح وی سرود.

شعر پنجگانه (مخمس) وی ویژگی های ترکی آذربایجانی را در هفت قرن پیش به خوبی نمایش می دهد.

9- هندوشاه نخجوانی : وی مولف کتاب دستور زبان و لغتنامه معروف (صحاح العجم) است.صحاح العجم کتابی چهار زبانه(ترکی ، دری ، عربی و پهلوی) می باشدکه در سال 1361 هجری شمسی با تصحیح پروفسور غلامحسن بیگدلی زنجانی و توسط مرکز نشر دانشگاهی در تهران چاپ شد.

10- قاضی برهان الدین (799-745 هجری قمری) ،(1398-1344میلادی): وی شاعری سه زبانه بوده و به ترکی ، عربی و دری شعر می سروده است.قاضی که در سیواس به امارت و قضاوت مشغول بوده در جنگ با آغ قویونلوها کشته شد.

11- سید عمادالدین نسیمی شیروانی(شهادت 820-تولد772هجری قمری) : نسیمی تحکیم کنندهی ادبیات ترکی آذربایجانی است.وی در همه قوالب شعر کلاسیک طبع آزمایی کرده است.دیوان عربی او از میان رفته ، اما دیوان های ترکی و فارسی او بارها در تبریز ، تهران و باکو چاپ شده است.وی به اتهام طرفداری از طریقت حروفیه و تبلیغ مرام استاد خود(فضل الله نعیمی) با فتوای فقیه شهر حلب سوریه به مانند شیخ اشراق سهروردی به شکل فجیعی کشته شد.

12- قاضی ضریر(قرن هشتم هجری قمری) : وی در ارزروم بدنیا آمد.کور مادرزاد بود، وی در اثر درایت و استعداد خود به مقام قضاوت رسید و سپس به دربار پادشاهی مصر راه یافت، او علاوه بر شاعری متن های زیادی از عربی به ترکی ترجمه کرده است.نثر ترجمه های ضریر با اینکه مربوط به هفت قرن پیش است، کاملا با ترکی آذربایجانی امروز مطابق بوده و روان و همه فهم است.یکی از ترجمه های او (سیرت نبی )  نام دارد.

13- شیخ ولی شیرازی : مترجم گلشن راز شیخ محمود شبستری به زبان ترکی (قرن نهم هجری قمری)

14- سید قاسم انوار سرابی (837-757هجری قمری): مثنوی فارسی و غزلیات ترکی او مشهور است.وی از عرفای سلسله نعمت اللهی و بسیار مورد احترام صوفیان و عارفان بوده است.سید قاسم متولد سراب آذربایجان است، اما سالها در افغانستان ساکن بوده و شاگردان زیادی تربیت کرده است، به نوشته دکتر جواد هیات ،  امیرعلی شیرنوایی از او تاثیر پذیرفته است.

15- میرزه جهانشاه حقیقی(پادشاه بزرگ سلسله قره قویونلوشیعه مذهب/871-807هجری قمری): موسس و بنیانگذار مسجد کبود(گؤی مسجد) یا فیروزه اسلام در تبریز. و با آنکه سیاستمدار و جنگجویی فاتح بود، در شعر خصوصا غزل ، طبعی روان داشت.

16- ملک الشعرا حبیبی برگشادی (قرن 15 میلادی/وفات 926 هجری قمری):وی کودک چوپانی بود که با سلطان یعقوب آغ قویونلو برخورد کرد و به دربار او راه یافت. وی بعدها ملک الشعرای دربار شاه اسماعیل صفوی شد.

17- شاه اسماعیل صفوی متخلص به ختایی (930-891هجری قمری): وی موسس سلسله ی پادشاهی صفویه است.در زمان وی زبان ترکی ، زبان رسمی سرزمین های موسوم به (قزلباشیه) و تمام ممالک تحت حاکمیت صفویه بود.

18- قبولی شیروانی (قرن 9 هجری قمری)

19- کشوری قزوینی (قرن دهم ، معاصر شاه اسماعیل)

20- مولانا محمد بن سلیمان فضولی بغدادی(963-888هجری قمری)(1556-1483میلادی): بزرگترین ادیب و شاعر در ترکی آذربایجانی، وی از ایل بزرگ بیات و ساکن بین النهرین بوده است.

21- مولانا همتی انگورانی(قرن 10-11 هجری قمری)

22- صادق بیگ افشار(1010-940 هجری قمری)

23- روحی بغدادی (قرن 10 هجری قمری)

24- مسیحی تبریزی (قرن 10 و 11 هجری قمری)

25- قوسی تبریزی ( قرن 11 هجری قمری)

26- صائب تبریزی (1087-999 هجری قمری)

27- واعظ قزوینی (1089-1027 هجری قمری)

28- مرتضی قلیخان شاملو “ظفر” (قرن 11 هجری قمری)

29- میرزا محمد طاهر وحید قزوینی (قرن 12 قمری)

30- لطفعلی بیگ آذر بیگدلی (1195-1134 هجری قمری)

31- عاشیق رضا بهاری همدانی (قرن 12 هجری قمری)

32- ملاپناه واقف (1212- 1129 هجری قمری)

33- ملا ولی ودادی (1224-1121هجری قمری)

34- فاطمه خانم ” آنی تبریزی ” (1228-1122 هجری قمری)

35- میرزا جهانگیر زنجانی ” نجمی ” (1232-1158 هجری قمری)

36- حکیم ابوالقاسم نباتی (1241-1179 هجری قمری)

37- ملا مهرعلی زنوزی تبریزی” فدوی ” (1262-1182 هجری قمری)

38- ابوالحسن راجی تبریزی (1292-1247 هجری قمری)

39- بهار شیروانی (1262-1210 هجری شمسی)

40- حیران خانیم (1266-1194 هجری قمری)

41- عباسخان افشار ” پریشان ” (1327-1282 هجری قمری)

42- سید عظیم شیروانی (1306-1251هجری قمری)

43- میر تقی بن الحسینی الحسنی ” عندلیب کاشانی ” (قرن 13 هجری قمری)

44- ذکری اردبیلی (1308-1272 هجری قمری)

45- قمری دربندی (1309-1334 هجری قمری)صائب کنزالمصائب در عرفان و مرثیه

46- میرزا مهدی شکوهی (1314-1240 هجری قمری)

47- خورشید بانو ناتوان قره باغی (1315-1253 هجری قمری)

48- فاطمه کمینه شوشی پناه آبادی (1316-1257 هجری قمری)

49- حسینقلی خان ذوالفقاری” مشفق خمسه ای ” (هم عصر فتحعلی شاه)

50- میرزا شفیع واضح (1852-1794 میلادی)

51- شاهنگار رنجور(13171266 هجری قمری)

52- ملا محمد باقر خلخالی ” باقر ” (1298- 1228 هجری شمسی/وفات 1316هجری قمری)

53- میرزا باقر خان خلخالی زنجانی ” مسکین “(1338-1268هجری قمری)

54-محمد امین دلسوز تبریزی( قرن 13 قمری)

55- صراف تبریزی (1325-1271هجری قمری)

56- حکیم لعلی (1326-1261 هجری قمری)

57- تیلیم خان ساوه ای (1830-1757میلادی)

58- میرزا ماذون قشقایی (1313-1246 هجری شمسی)

59- اسرار تبریزی (تولد 1265 قمری)

60- یوسفعلی بیگ قشقایی (وفات بین سالهای 1325-1332 هجری قمری)

61- حکیم هیدجی زنجانی (1346-1270هجری قمری)

62- میرزا حسن غریق زنجانی (1275-1352هجری قمری)

63- محمد کاظم خوئینی ” جاذب زنجانی” 1300-1225هجری قمری)

64- شیخ اسماعیل ذبیح اللهی ” ذبیح زنجانی ” (1318-1236 هجری شمسی)

65- آیت الله زین العابدین امام ابهری ” مجنون ” (تولد1311 هجری قمری)

66- حاج محمد امیری ” عاصم زنجانی ” (تولد 1311 ق – وفات 1349 شمسی)

67- زرنشان خانم جهانسوز گنجوی (1364-1316هجری قمری)

68- شیخ مصطفی ادیب الشعرا طارمی ” ماجدی ” (1371-1291هجری قمری)

69- معصومه افشار ” جاریه ” (عصر قاجار)

70- …

منبع : کتاب بئله اوخو ، بئله یاز ( نگاهی تازه به گرامر و شیوه نگارش زبان ترکی ) – نویسنده : علی محمد بیانی ، نشر اختر تبریز