علی محمد بیانی
ائل اوبا – فعل های ایدی (بود) ، ایمیش (بوده است) و ایسه (اگر هست) از مصدر «ایمک» از فعال ترین فعل های کمکی در زبان ترکی است. این فعل در زبان کودکان کاملا مستقل بیان می شود ، اما در بزرگسالی ، ترکان ترجیح می دهند که آن فعل را به اسم و یا ریشه ی فعل بچسبانند و آن را با تخفیف ادا کنند. البته در بعضی از مناطق هم کاملا فصیح و اصیل بیان می شود.
در بیان زبان ترکی آذربایجانی ، لازم است برای رعایت اصول فصاحت و سادگی ، فعل «ایدی» به طور واضح بیان و همچنین جدا نوشته شود. مثال:
– بایرام ایدی ، گئجه قوشو اوخوردو (شهریار)
– آز اؤنجه آرابانین سسینی ، ائشیتمیش ایدیم.
– قوجا دییرمانچی ، گلمیش ایدی سویون آخارینی دییشمه گه.
– دونن بو واخت ، ساغ ایدی (ائیواز طاها)
– بیلمه دیم بیزه مکتوب گؤندرن ، کیم ایمیش ، آنجاق نثری منه چوخ تانیش ایدی.
– بو میس ، نه پیس میس ایمیش ، کاشان میسیندن ده ، پیس میس ایمیش.
| من ایدیم | بیز ایدیک |
| سن ایدین | سیز ایدیز |
| او ایدی | اونلار ایدیلار |
این فعل کمکی ، کاربرد وسیعی در ترکی گفتاری و نوشتاری دارد. همچنین «ایکن» و «ایکان» از مصدر «ایمک» (با مخففش یعنی کن و کان) هر دو به یک معنی بوده و با تبعیت از قانون هماهنگی اصوات با فعل اصلی هماهنگ شده و در کنار آن قرار می گیرد. کن و کان معنایی شبیه «درحالی که» و «در وضعی که» و … به فعل می دهد.
به عبارتی با پیوستن آن به آخر حرف فعل ، معنای قید زمان از آن فعل مستفاد می شود. اگر این فعل کمکی در گفتار و نوشتار ترکی ماهرانه به کار گرفته شود ، هم جملات کوتاهتری خواهیم داشت و هم فصیح تر و همچنین دیگر نیازی به گرته برداری های ناشیانه از سایر زبان ها نخواهیم داشت.
مثلا:
– علی گون «باتارکان» ، ائودن چیخدی = در حالی که خورشید غروب می کرد ؛ علی از خانه خارج شد.
– من گون «وارکان» ائوه قاییتدیم = من در حالی که خورشید هنوز غروب نکرده بود ، به خانه برگشتم.
– من «گلرکن» ، قارداشیم مدرسه یه گئتدی = در حالی که من می آمدم ، برادرم به مدرسه رفت.
– او کیشی ماشینی «سورر کن» ساغ سولا باخیردی = آن مرد در حالی که رانندگی می کرد ، به چپ و راست نگاه می کرد.
– آیدین ، بیلگی سایاری ، ائوه «آپارارکن» قایتاردی = آیدین در حالی که کامپیوتر را به خانه می برد ، برگرداند.
منبع : کتاب بئله اوخو ، بئله یاز ( نگاهی تازه به گرامر و شیوه نگارش زبان ترکی ) – نویسنده : علی محمد بیانی ، نشر اختر تبریز
مطالب جالب
گرگر نامی به بلندای تاریخ
داستان خلق آتش در اتیمولوژی زبان ترکی و بررسی سیر کلمات «آغاز» و «دایه»
ضمایر مشترک زبان سومری و ترکی