ح – ن – آلتای
دیلیمیز ، بو گویه رمه و چیچکلنمه باهاریندا نه حالدادر؟
زنگین دیل نه دئمکدیر؟
خالص و آرینمیش دیل نه در؟
بوسئواللارا جواب وئرمك يئرلیدر. بير نومرولی سئوال ايله سؤزه باشلیاق .
دیلمیز آذربایجاندا شدتلی تضييق آلتيندا اوزون قارانلیق گنجه کچیرمیشدر . خلقیمیزین و دیلیمیزین فوق العاده جانلیلیغی و دینامیزمی اولماسایدی ، چوخدان یوخلارا قاریشمیشدی . بو تضييق به رتران راسه لین دندیگی کیمی هم «چیریل چپلپاق زوربالیق» و هم ده « اؤ رتولوء زورلاما » شکیللرینده یوردوموزدا خلقیمیزه و دیلیمیزه قارشی اعمال اولموشدر . بورادا آنجاق دیل مسئله سینه توخوناجاغيق .
«آچیق – آشکار خشونته» مثال ، دیلیمیزده یازیلان کتاب و مجموعه و غازئتلرین چاپ و توزیع امكانلاریندان رسما و علنا محروم قالماسیدر . حتی بودیلین موجودیتینه کیچیكبير اشارتده قدغن ایدی بئله بير خطا مرتکب اولموش نشریه یمغيلير ناشرویازیچی ساواکین صورغی – سئوالينه معروض قالیردی.
کتبی ممنوعیت ایله قوشا اولاراق دیلیمیزی مدرسه لردن ، محكمه لردن ،جمعی ارتباط واسطه لریندن ، مجلس لردن و سالونلاردان قوودولار . اووز دیللرینده يازماق او-خوماق و حتی دانیشماقدان محروم قالان خلقیمز منلیگینی ایتیرمك و هويتسيز قالماق تهلکه سینه معروض قالدى. عاشیقلاریمیزین اووزلرینی دگیل حتی بیرتك مجسمه سینی بئله خلقيميزه چوخ گووردولر .
غیر مستقیم زور بالیق و یا « اورتولو زورلامالارا » گلینجه بوایشی آلتدان – التدان بجرديلر . اؤز دیلیمیزدن ، سؤزوموزدن ، تاريخیمیزدن ، قهرمانلاريميزدن ،وارلیغيميزدن و نتیجتا انسانليغيمزدن آییردیلار . بیزده آریائی شووینیزم سئلينه قاریشديق .
اويدورما تاريخلر وناغیللاری بیزه مطلق حقيقتلر کیمی داملا – داملا ایچیرتدیلر بیزی ئوزوموزه غریبه و حتی دشمن ائله دیلر. بیزده، بیزدن اولان ، دوغما اولان ، هرشیئی بیزدن آییرماق ایسته دیلر.
اوشاقلاریمیزین آدلاريندان توتون ، اسطوره لریمیزه قدر ، هویتیمیزی خاطرلادان أن كیچیك بیر قرینه و اشاره یه بئله گؤز يوممادیلار. بیزی حقارت حسی ایله چارپدیلار . بیر – پیریمیزله ، حتی اوشاقلاريميزلا ، پاستی۔ یاپالاق و « اؤزعالمينده فارسی ، دانیشماغی دوزگون و گؤزه ل تورکجه میزه ترجيح ائتديك .
بیر ميليوندان چوخ آذربایجانلینی ایچینده بارينديران طهرانین تلویزیونوندا ، موسیقی نامینا قالا – قالا «قوقوش» دن ایلده . آیدا بير «سکینه دای قیزی» سينا قالدیق. طياتروموز صون نفسلرینی وئردی .
بیز ایکینجی درجه وطنداشلیغی قبول ائتديك . گئچمیشیمیزه قلم چکمه ، اويدورما تاريخلری آیه لرکیمی ازبردن تكرارلاماق و آنجاق اؤزلوغوموزی انکار بهاسينا ، اليميزدن الديقلاري حقلریمیزین قیرینتیلارینی یئردن پیغماغا اجازه طاپدیق قول و «چاکر» اولماق مقابلينده آچیق و سه ریلی یغما سفره سینین آشاغی باشیندا اوتورماغا اذن الابيلديك .
اما سفره نین باشینا گئچمك ایچون قات . قات خیانتلره داوطلب اولماق و حتی دیرسکلره قدر قارداش قانینا بولانماق شرطدی .
نه یاخشی که دیلیمیز سوادسز ، ناموسلی و زحمتکش کندلی و ایشچیلریمیزین غیرتلرینه امانت اولدى. منورلریمیزین اکثریسی چوخدان فارسلاشدديلار، يادلارایارانماق و خلقيمز و دیلیمیزه عدوات يولوندا ، شاعرين دئدیگی ، کیمی ، دشمنلری بئله گئچدیلر و اونلاری حیران قویدولار
ناصر خسروون دئدیگی از «ماست که بر ماست» سؤزنی بیر دفعه داهی دو غرولا دیلار . شهر لریمیز و قصبه لريميزين آدلارينا قدر فارسلاشدی. یاواشیا واش تورکجه میز بیر نوع «قاپیتولاسیون» و «هه گه مونی» یه اوغرادی . تام معناسیله آذربايجانيميزا « آپارتهایت» ين قارانلیق کابوسی چؤکدی.
ایندی دیلمیزین نه حالده اولدوغونی بومقدمه نی خاطیریمیزده سا خلییاراق تدقيق ائتمه میز گره کدر .
«نظر به این که جناب آقای فلان مدیر کل اداره دادگستری استان آذربایجان بوردادر…» بورايا نقل ائتدیگیمیز سطرلر بوتون ظواهره رغما گویا تورکجه بير نطقون باش طرفيدر! بونا بنزه ر دانيشما مودللری، دیلیمیزه عارض اولموش بیر نئچه علتین نشانه سیدر . يوخاریدا سوزی کئچن هه که مونيا علتی دیلیمیزده دوزگون و آسان کلمه لر واركن فارسجادان حسابسز کتابسز کلمه لر «وارد» ائتديك و بو کولتوره ل «دامپینق» نتیجه می اولاراق ئوز دیلیمیزی افلاس اوچورومونا ایته له ديك .
هئچ شبهه سیز هردیل ئوز تاریخی تكامل جریانندا رابطه ده اولدوغي باشقا دیللرله کلمه آليش وئريشينه گئچه ر . بو دخیل کلمه لر بعضا دیلین بنیه سینده اؤزلرینه گره کن یری آلارلار . بونلار معین احتياجلارا جواب وئره رلر و مشخص قاعده لره تابع اولورلار. بئله ليکله تورکجه میزه گیره ن کلمه لر دیلیمیزین تلفظ قالبينا اویارلار . تازا بیر مفهوم و یا بیر معنا اینجه لیگی ارمغان گتيرره ك گیردیکلری دیلی بو جهتدن زنگینلشدیریرلر.
بونلارین هامیسینین باشیندا دیلین صرف ونحو قانونلارينا بويون اگرلر. طبقی بیر مملکتین تابعیتینه گیره ن بير انسان کیمی بونلاردا تازا وطنلرینین قانونلارینا تابع اولماليديرلار و باشقا وطنداشلر کیمی حرکت ائتمه لی و اونلارلا عینی شرایطده برابر یاشامالیدرلار .
بونا گؤره نسبی صفتلر اضافه ترکیبلری، تصريف صورتلرى الخ… تازا دیلین قاعده و قانونلارينا اويماقدادیرلار. یوخاریدا ذکر ائديلن مثال دا ، اولا ، تركيبلر مطلق صورتده تورکجه لشدیریلمه ليدير . « نظر باین که» سؤزونی اله آلاق : دیلیمیزده ، بئله بیر سؤز یوخدور . [«نظر باین که او بوردادر» يئرينه بئله دییه بیلريك : اونون بوردا اولدوغونا گوره …]
«جناب آقای فلان» اگلدیکده : «آقای فلان»ی ایسته ر – ايسته مز قبول ائتسه ك ده آرتیق بونون باشینا بیرده « جناب طاخماق اونی چکیلمه ز حاله گتیریر . اقلا «آقای فلان جنابلاری» دئمه لي ييك . اما «آقا فلان جنابلاری» ، داها چوخ مناسبدر .
مثالیمیزدا « مدیر کل اداره دادگستری استان آذربایجان » سؤزلرینه گلینجه: بو عباره ده «دادگستری» و « استان» کلمه لری حقنده بير توضيحه احتیاج واردر. کلمه لری بیردیلدن باشقا بیردیله گريب وتازادیلین مالی اولدوقدان سونرا رابطه لرینی گلدیکلری دیلدن کسه رلر و بوندان سونرا اولکی دیلین تغيير و تكاملوندن آرتیق متأثر اولمازلار .
عدالت موسسه سی مملکتیمیزد ایلك قورولدوغی زمان و موسسه نین آدی دیلیمیزه «عدلیه» اولاراق گئچدی وائله ده قبول اولدى. دها صونرالاری فارسجادا تصفیه حرکتلری وجوده گلدی «فرهنگستان» فارسجادا «عدلیه» يئرينه «دادگستری» کلمه سینی سئچدی . بو تصفیه و دگیشمه طبيعتيله فارسجایا مخصوصدر و دیلیمیزله هئچ بير علاقه سی یوخدور.
مادام که «دادگستری» فرهنگستانین اؤز تصریحی ایله عينا «عدلیه» دئمکدر و بو تازا آد آنجاق لغوی ملاحظه لرین محصولیدر، دیلیمیزده نه آهنگ ونه تصفيه ونه ده زنگینلشديرمه نظريندن و «دادگستری» نی « عدليه » یرينه قويماقدا هئچ بیر معنا یوخدور. بونا گؤره عدلیه، دیلیمیزده – داها مناسب بیر معادل طاپیلینجاياقدر – قالاجاق و « دادگستری » فقط و فقط فارسجایا منحصر اولاجاقدیر.
«استان» لغتی ده بير آز فرقلی اولماقلا برابر عینی دلیل لره گؤره دیملیمیزده « ایالت » ، یازیلمالی و« استاندار » دا طبیعتیله «والی» اولمالیدر.
یوخاریدا ملاحظه ائدیلدیگی وجهيله «فرهنگستان» لغتی بو مورد ده قبول اولاراق عينا يازيلير زيرا او اوزونه خاص بیر موسسه در و داها اول بئله بیر شئی یوخدی . خلاصه وئردیگیمیز مثال دا « نظر به این که جناب آقای فلان مدیر کل اداره دادگستری استان آذبایجان بوردادر» بئله اولمالیدر : آذربایجان ایالتی عدلیه ادارسینین عموم مدیری آقای فلان جنابلارینین بوردا اولدوغونا گؤره….
کئچن دورين ووردوغی ضررلرين ممكن اولدوغی قدر تلافیسی ایچون بير نئچه نقطه به دقت ائتمك لازمدر :
١- اداری، قضائی، سیاسی و باشقا رسمی تازا «فرهنگستانی» اصطلاحلارا دنت ۔ الديلمه لی . اونلارین ابقاسينا موجه بير سبب اولمازسا دیلیمیزین بنیه سینه قدیم دن یئر لشمیش کلمه لر ترجیح ائدیلر.
«تازا» اصطلاحلار فارسجا زاویه سیندن مناسب اولسالار دابیزیم دیلیمیزده الزاما مناسب صاییلماز. مثلا بيز «پرونده» يازماياجاغيق اؤز دیلیمیزده داها مناسب بیر لغته راستلامایینجايا قدر قدیمدن اولدوغی کیمی «دوسیه» کلمه سینی ایشلته جگیز.
هابئله دیر: قوشون (ارتش يئرينه)، مدعی العموم (دادستان يئرينه)، مدافعه وکیلی، قاضی، محکمه، محاکمه، تعقیب، مفتش، مستنطق…
۲- اصيل جغرافیائی آدلاری، اویدروما و قوندارما آدلارين يئرينه تازادان قويا جاغيق: اورمیه، توفارقان، قارا چمن، آجی چای، صائین قلعه، سلماس… کیمی.
هر جوره ترددين زایل اولماسی ایچون جغرافیائی آدلار و رسمی اصطلاحلار دان بیر لیست حاضر لانمالیدر. مثلا اداری، سیاسی و نظامی رتبه و سایر ضروری اصطلاحلار، تازا نسلین استفاده سی ایچون، فهرستلر صورتبنده ارائه ائديلمه لیدر .
۳- غرامه ر خطالاری دقتله تعقیب ائديلمه لى و غازئتلر يميز ده ده دیل بحثلری آچیلماليدر .
4- اوزون ایللرین اهمالی اونودولموش خالص و اصیل کلمه لریمیزی آذربایجانین گنیش کولتور ساحه سینده دده و بابالاريميزين اثرلريندن چیخارديب تانيتمالی ییق. دده قورقود، نسیمی، ختانی و فضولی دن تا دونن کی شاعر و یارادیجیلاريميزين اثرلرینه قدر آلیمیزده کی میراث توکنمه ز بیر خزینه در. بو اثر لرده ایشله دیلمیش کلمه لر تانيتيلمالی و اوخوییجییا ایضاح ائديلمه لیدر.
۵- مختلف گوشه لرده خلقيميزين آغزیندان و زنگین فولکوريندان مناسب کلمه و اصطلاحلاری آلمالی و اونلاری ایشلتمه لی ييك.
۶- دیلیمیزین قانون و قاعده لريندن فايدالاناراق دوزلديله جك و یارادیلاجاق کلمه لردن محتاج اولدوغوموز مناسب تعبير و لغتلری سئچمك و خلقین رد و یا قبولونا عرض ائتمك لازمدر .
بونلار و بونلارا بنزه ر تدبیر لرله دیلیمیز یئنی باشدان بوی آتاجاق و ان گؤزل بدیعی اثر لرله اوره کلریمیزه قوت و گؤزلریمیزه ایشیق وئره جکدر.
بو بحث دوام ائده جکدر.
قایناق : وارلیق ، آیلیق فرهنگی آذری فارسجا نشریه ، سایی 1 اینجی 1358 جی ایل ین اردیبهشت آیی
مطالب جالب
دانلود فرهنگ جغتايي – فارسي
مقایسه واژگان و ذخیره اصلی لغوی زبان های ایلامی ، سومری ، ماننایی و ترکی
بررسي چند معنايي در زبان تركي آذربايجاني