مناطق اطراف رودهای اورخون – سلنگا در مغولستان کنونی ومیان قاراقوم و اوردوس (مغولستان داخلی) خاستگاه اصلی هونها بوده است.
تاریخ مکتوب هونها پس از معاهده ی آنان با چین در 315 قبل از میلاد آغازمیشود.هونها که در این زمان دولتی تشکیل داده و با چین همسایه شده بودند و به آرامی نیرومند شده و دولت چین برای مقابله با آنان ، دیوار مشهور چین را بر پا کرده بود(214 پیش از میلاد).
بلندای این دیوار 15 متر ، عرض آن 9متر و طول آن 1845 کیلومتر و فاصله آن از پکن 75 کیلومتر است.
در سال 209 قبل از میلاد مته خان یا موتون جانشین پدرش تومان شد و خود را تانهو(امپراطور)خواند.مته خان شمال چین را اشغال و چینی ها را وادار به پرداخت خراج کرده و با یک شاهزاده چین ازدواج نمود.
مته خان تمام دشت های سیبری جنوبی بین دریاچه بایکال را تا رود ایرتیش تصرف کرده و همه قبائل ترک را به زیر فرمان خود درآورد.
در این زمان مغول ها ،تونقوزها و تبتی ها دیگر فرمانبردار هونها شده بودند.دولت هون متکی بر ارتشی بود که خود به ترتیب دهگان ، تابع مرکز بود.
اساس اقتصاد دولت هون را پرورش اسب تشکیل داده و همچنین این دولت خود از اجتماع قبائل و تیره های کوچکتر پدید آمده بود. خانواده نیز براساس نسبت خونی و با روش پدر سالاری اداره می شد.
در تشکیلات دولت هون توی(Toy) یا مجلسی بوده که این مجلس نیز دارای دو جناح راست و چپ و به ریاست یک بیلگه ائلیک بود. معنای قدیمی واِژه کنونی توی نیز مجلس بود.
مته خان در 174 قبل از میلاد در گذشت و پسرش گیوک یا کیوک (Kiok) – 174-160 قبل از میلاد – به جای اوتانهو شد.
او نیز مانند پدرش نیرومند بود. به چین هجوم برده و پس از تصرف پایتخت آن ٰ با چینی ها صلح کرد و یک شاهزاده چینی را به زنی گرفت.
پس از مرگ کیوک ، کون چینی عنوان تانهو را بدست آورد. در زمان او دولت رو به سستی نهاد.چینی ها نیز پس از معاهده ی 315 قبل از میلاد ، شروع به یادگیری شیوه جنگ هونها و ایجاد دسته های سواره نظام کرده بودند.
آنها به بهانه تامین امنیت جاده ابریشم ، با 140 هزار سوار به هونها یورش بردند و آنان را مجبورکردنداز اوردوس به منطقه اورخون عقب نشینی کنند (117-127 قبل از میلاد)
پس از این رویداد ، بخشهای آباد و پربار امپراطوری هون (جونگاریا ، تورفان ، یار کندی ، کوچه و کوه های تانری ) به دست چینی ها افتاد و دولت هون برای نجات خود از فشار اقتصادی در خواست کرد تا تحت حمایت دولت چین قرار گیرد.
در این زمان چیچی برادر تانهو(حوخا) به مخالفت با این تصمیم برخاست. در نتیجه دولت هون به دو قسمت تقسیم شد ، دولت مستقل چیچی در شمال و دولت تحت الحمایه چین در جنوب(55-45 قبل از میلاد)
چیچی در سال 51 قبل از میلاد به غرب و شمال ایلغار هجوم آورده و ترکستان و بخش آسیای مرکزی امپراطوری را بچنگ آورد. با این حال او و خانواده اش در سال 36 قبل از میلاد بر اثر یورش چینی ها جان باختند.
در سال 18 میلادی هونها در زمان تانهو(یو) سر به شورش برداشته و توانستند با شکست چینی ها ، استقلال خود را به دست آورده و دوباره بر سرزمین های میان منچوری تا کاشغر حاکم شوند.ولی پس از مرگ یو در 46 میلادی اختلافات داخلی دوباره آغاز شد ، همزمان قحطی و گرسنگی هونهای جنوبی را می راند (48 میلادی)
کشور هون شمالی شامل مغولستان خارجی و مستقل بود ولی کشور هون جنوبی در مغولستان داخلی تابع چین بود.
هونهای شمالی در سالهای 73-91 میلادی از چینی ها ودر مشرق از (سی ین پی)ها شکست خورده و به آرامی بسوی غرب مهاجرت کردند. شورشهای داخلی در کشور هون جنوبی نیز وضعیت را بدتر کرد ، سرانجام این کشور در سال 216 میلادی توسط چینی ها به 5 استان تقسیم شده و برهر کدام یک (قوماندان) یا فرمانده چینی گمارده شد.
منبع : تاریخ مختصر ترک ، دکتر جواد هیئت ، ترجمه پرویز زارع شاهمرسی ، نشر پینار
مطالب جالب
بلدیه تهران
نخستین شهردار تهران
آیا در تخت جمشید کپی آثار دیگر ملل وجود دارد؟