آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش

دکتر جواد هیئت

ائل اوبا – آذربایجان ادبیاتی دئیلدیکده بو اولکه ده عصرلردن بری یاشان خلقین آنادیلی اولان آذری تورکجه سینین ادبیاتی و اونون تاریخی تکاملي اثناسیندا ویردیگی اثرلری قصد ائديروخ.

بو دیلین آذربایجان دان باشقا ایرانین دیگر یرلرینده کوتله و داغینیق حالده پاشان خلقلرینده دیلی اولدوغونو بيليريك. ایراندان باشقا ترکیه نین شرق ولايتلرینده و عراق ده یا شایان تورکلرینده بولهجه ایله دانیشدیقلاری معلومدور. بوصایدیغیمیز سبب لردن اؤتورو آذربایجان ادبیات تاریخینده بوتون بواو لکه لرده یاشامیش و اثرلرینی آذری تورکجه سيله يازمیش شاعر و یازیجی لاردان بحث ائده جاغوخ.

مثلا فضولی کیمی عراق تورکلرینه منسوب آذری شاعر لریندن و یا سیواسلي قاضی برهان الدین دن آذربايجان شاعرلری آراسیندا بحث و تدقيق ائده جاغوخ.

ده مك او لکه دن چوخ دیل مسئله سی موضوع بحث دیر. نجه کی آذربایجانین نظامی و خاقانی کیمی بؤیوك شاعر لری اثرلرینی فارسجا یازدیقلاری ایچون فارسی ادبیاتی تاریخینده مطالعه ائديليرلر. آذری تورکجه سینین ادبیات تاریخینی ایکی دوره یه آیرماق لازم:

بیر پنجی دوره بو لهجه نین ظهوروندن قاباخکی دوره یعنی اسکی تورکجه و یا ترکی قدیم دوره دیر .

ایکینجی سیده آذری تورکجه سی ظهور و آذربایجاندا خلق دیلی اولدوقدان صونراکی دوره.

اسکی تورکجه دورنده یازيلان اثرلردن نشریه میزین بیرینجی صایی سیندا « آذری تورکجه سی نین تاریخينه قيصا بير باخيش» آدلی مقاله میزده قيصا جدا بحث اتمیشدیك. بوموضوعدا داها مفصل بحثى باشقا بیر وقته بيراخاجاغوخ بو گون آذری تورکجه سيله يازيلميش اثرلر و یازيجيلاريميزدان بحث ائده جاغوخ.

ایندیه جن آذربایجان ادبیات تاریخی حقینده کامل بیر کتاب بازيلماماسی شایان تأسف دير . یوخاری آذربایجاندا دوباره ده بیر نچه اثر یازیلمیشادا هیچ بیری کامل دگیلدیر. بو بوشلوغو دولدورماق ایچون آذربابجان فرهنگینی بیلن بازیجی لاریمیزدان پرهیئتین بو ايشه عزم اتمه سی و بیر آن اول ایشه باشلاماسی لازیمدیر.

حسن اوغلو:

آذری تورکجه سيله ايلك دفعه شعر یازان حسن اوغلو دیر . شیخ عزالدين اسفراینی خراسان تورکلریندندير و تورکجه و فارسجا شعر یازمیشدیر. فارسجا آدی پورحسن دیر .

بوشاعر ۱۳ او نجی عصرين صونلاریندا و ۱۴ اونجی عصرین باشلاريندا ياشامیش و شعرلری خوارزم دن آناطوليا قدر یابیلمیشدیر. بو گون اوندان بیر تورکجه و بیرده فارسجا غزل قالمیشدیر. دولتشاه سمرقندی نین تذكرة الشعراسینده عارف و موحد بير شاعر کیمی توصیف ائديلميشدير.

آشاغیدا حسن اوغلونون تورکجه غزلینی نقل اديريك:

آپاردی گونلومی بھر خوش قمر یوز جان فزا دلبر

نه دلبر دلبر شاهد، نه شاهد شاهد سرور

من اولسم سن بت شنگول صراحی ایلمه قل قل

نه قل قل ، قلقل باده نه باده باده ی احمر

باشیمدان گتمه دی هرگز سنینله ایچدیگیم باده

نه باده باده ی مستی نه مستی ، مستی ساغر

شها شيرين سؤزون ایلر مصرده بیر زمان کاسد

نه کاسد کاسد قيمت نه قیمت قیمت شکر

توتوشمایینجا در آتش بليرمز خصلت عنبر

نه عنبر عنبر سوزش نه سوزش سوزش مجمر

ازلده جانیم ایچینده یازیلدى صورت معنی

نه معنی معنی صورت به صورت صورت دفتر

حسن اوغلو سنه گرچه دعاچی دیر ولی صادق

نه صادق صادق بنده نه بنده بنده ی چاکر

بو غزل ده چوخلی ظرافت و صنعت ایشلنميشدير مثلا ایکینجی مصرع لرده کی نه یرينه چه قویارساق غزل تورکجه فارسجا بير ملمع اولور.

شاعر على نین قصه یوسف اثرینی (۱۲۳۳) آذربایجان دیلچی وتاريخچيلری آذری تورکجه سینه منسوب بیلیرلر. تاتارشناسلاردا همین اثری بلغار – تاتاردیلینه عائد اولدوغونو قبول ائدیرلر. ترکمن دیلچیلری ده بوشعر اثرینی اؤزلرینینکی بیلیرلر.

قاضی برهان الدين:

آذری تورکجه سینین ایکینجی و یا اوچونجی بؤیوك شاعری قاضی برهان الدين دیر . (۱۳۹۸ – ۱۳۴۴ ) اوسالور بویونا منسوب اولوب سیواس شهرینده باباسینین یانیندا تحصیل گؤرموش و ایگیرمی یاشیندایکن باباسی اؤلونجه اونون یرينه شهرين قاضیسی سچیلدی.

تورکجه، فارسجا و عربجه شعر یازميش . تورکجه دیوانی غزليات و رباعی و تويوتلاردان تشکیل اولموشدور. بو شاعرین سیاسی و علمی شهرتی شاعر ليگینی کولگه ده بیراخمیشدیر. سیواس قاضی سی اولاندان صونرا امیر غیاث الدينين قيزیله اولنميش و اؤز آدینا بیر دولت قورموش و ۱۳۹۷ ده آق قویونلو دولتی نین باشجیسی طرفندن اؤلدورولموشدور.

قاضی برهان الدين دیوانی نین تکجه ال يازما نسخه سی لندن ده بریتیش موزئوم ده دیر . بو دیواندا ۱۵۰۰ غزل ۲۰ رباعی و ۱۱۹ طويوق واردیر .

قاضی برهان الدين دیوانی T.D.K (تورك دیل کورومو) طرفندن ۱۹۴۳ ده استانبولدا چاپ اولموش.

اشاغیدا بیر غزلینی نقل ائديريك:

اولموش تنیمه عشقی اونون روح دکول می

غمزه سی ایله دل داحی مجروح دگول می

عشق ایله قاووشدی کونولوم یولونا اونون

عشق ایله تاخيلان قاپو مفتوح دگول می

کیرپیگی نه قبلدوغونی سن صانما معما

کونولده اونون باره سی مشروح دگول می

مین ایلده اگر نوح ياشادیسه مین یاش

اول یاش منه بیر لحظه ممنوح دگول می

معشوق ایله عاشق بیر اولور عشق اوديله

مادح داحی پس هم گینه ممدوح دگول می

تويوق ادبی نوعینی ايلك دفعه او بیزه تانیتمیشدیر. قاضي برهان الدين حقيقی بیر مجاهد اولدوغو حالده عاشقانه شعر لرده قوشموشدور. آشاغیدا قاضی برهان الدين دن بیر تويوق نمونه سی نقل ائديروخ:

حقه شوکور(شکر) قوچلارین دورانیدیر

از جمله عالم بودمین حیرانیدر

گون باتاردان گون دوغان یره ده کين

عشق ارینین بیر نفس سيرايندير

نسیمی:

اون دوردونجی عصرین ان ممتاز آذری شاعری عماد الدين نسیمی دیر . او ایلک دفعه آذری تورکجه سینده شعر دیوانی یاراتمیش، فارسجا و حتی عربجه ده دیوان یازمیشدیر. فقط عربجه دیوانی مفقود اولموش و اليميزه چاتمامیشدیر. یازدیغی ملمعاتدان عربجه ده ده استاد اولدوغو بلی دیر.

نسیمینین شعرلری غنائی شعرین ان گوزل نمونه لريدیر و آذری شعرینه ادبی شكل وره ن اودور.

نسیمینین دوغولدوغو یر و ایل بلی دگیل. بؤیوك بیر احتمالا گوره ۱۳۶۹ میلادی ده شیروان اطرافيندا شماخی ده دوغولموشدور. عراق تورکلری نسیمی نین بغداد حوالی سینده دنیایا گلدیگینی یازیرلار و اونو عراق ترکمنلرینین ایلك شاعری صايرلار.

نسیمی عمرونون بیر قسمتی نی باکودا کچیرمیشدیر. نسیمی حروفيه فرقه سینین قوروجو سواولان تبریزلی فضل الله نعیمی ایله شیرواندا تانیش اولموش و اونون شاگرد لیگینی قبول اتمیشدیر و صونرادا نعیمی نین خلیفه سی وان قوتلی مبلغی اولموشدور.

نسیمی استادی فضل اله حقينده بئله سويله میش:

قاوضاد ولاما دوشدی کونلوموز

کعبه و احراما دوشدی کونلوموز

عشق بی انجاما دوشدی کونلوموز

جاودانی نامه دوشدی کونلوموز

فوضول حرفلری فضل اله نعیمی نین آدینداکی فضل کلمه سینی تشکیل ائدن حرفلردير. جاودانی نامه ده اونون معروف اثری نین آدی دیر. حروفيه فرقه سی قرآنی باطنی کیمی تفسیر ادیب قرآن دا كائناتين ك و ن (کن) تلفظ اولدوقدان صونرا باراديلديغی ایچون هرشیدن قاباخ حروفون خلق اولوندوغونا و وارلیغین (عالم وجود) حروفدان ميدانا گلدیگینه اپنانير و بونون ایچون الفبا حرفلرينه اسرار انگیز بیر معنی و چوخ احترام قائل دير.

من اوتوز ایکی حروفم لم يزل

بوخدور اورتاغيم نه مثليم نه بدل

چون ابددیر آخریم اول ازل

اول و آخر منم عزوجل

بير چوخ مورخ و محقق لر خروفيه طريقتينين وحدت وجودا قائل الدوغونو يازيرلار، فقط حروفیلر بوتون موجوداتی ذات ازلی والدین اؤزو و هر شیئی نشوونما و حرکت و تکامل دا اولدوغونا اینانیرلار.

چون هستی ماز كاف و نون پیدا شد

ماهیت کاف و نون عين ماشد

او را چو بظاهر صفات اسما شد

اشيا همه او و او همه اشیا شد

نسیمی انسانی مظهر جمال حق بیلیر و روح و جسم آیریلیغینا اینانمیر.

نسیمی در رخ خوبان جمال الله می بیند

بیا بشنو ز گفتارش بیان سر سبحانی

طريق رسم دو بینی رها کن ای احول

که یك حقیقت و ماهیت است روح و بدن

نسیمی نین قرده شی (شاه خندان) اونون بو شکلده آچیق دانیشماغیندان اوتورو اونون صونوندان مضطرب اولوب اونا سر ساخلاماسینی سویلر. نسیمی قرده شینه بویله جواب وریر:

دریای محیط جوشه گلدی

کون ایله مكان خروشه گلدی

سر ازل اولدی آشکارا

عاشق نیجه ایله سون مدارا

فضل اله نعیمی امیر تیمورون اوغلو میرانشاه طرفیندن اؤلدورولدوخدان صونرا نسیمی باکودان آناطولیا گتميش و اورادا شعر و فلسفی غزللریله حروفي مكتبینی تبلیغ اتمیشدیر. فقط بیر مدت صونرا اورادان دا حلبه گتمگه مجبور اولموشدور. بو دوره ده حلب و مصرده، اصل لری تورك اولان مملوكلار حکومت اديردلر.

حلب مفتی سی پادشاهین امريله نسیمی نین قتلينه فتوا ورمیش و مفتی نین حضوروندا دریسی صویولاراق اؤلدورولموشدور.

نسیمی غزللرینده نظامی ، عطار و مولوی نین نظم و عرفان و وجدیندن بهره آلمیشدیر. نسیمی حافظين عصرینی درك اديب و فارسجا شعر لرینده اوندان آد آپارمیشدیر .

نسیمی اؤز معاصر و اخلاقیندا چوخ تأثير قویموشدور. حبیبی، فضولی ، ختائی و قوسی نین شعر لرینده اونون تأثیرى آشكار دير .

نسیمی آناطولی و ترکمن لهجه لرینده ده شعر قوشوش و شعرلرینی خلق دیلینه یاخین یازدیغی ایچون خلقين سوگی و رغبتینی قازانميشدير.

نسیمی نین تصوف شعر لری اورتا آسیادا بو گون داحی معروف دور (وامبری Vambery) آناطولی دا یکتاشی تکیه لرینده نسیمی مقدس بیر شاعر کیمی تانینمیشدر .

نسیمی ایده آليستیک فكرلرینی غزل ، قصیده ، مثنوی ، مستزاد و ترجیح بندلرینده بیان اتمیشدیر. اونون فلسفی رباعی لری آذری تورکجه سینده ایلك یازيلان رباعی لر دیر :

گل که مشتاق الموشام دیدارینا

ویر میشم جان زلف عنبر بارينا

محرم ائتدین چون منی اسرارينا

ای پری گل چك منی بردارينا

صاف ایچی هردم صفا حاصل قیلور

درد ایچن درده دوا حاصل قیلور

کیم که یار بی وفا حاصل قیلور

جانينه يوزمین بلا حاصل قیلور

عاشقین سیرانی اول عالم ده دير

گورمیین شول عالمی ماتم ده دير

کنت کنزن گوهری آدم ده دیر

آدم اول می دیر که جام جم ده دير

نسیمینین تورکجه غزللریندن ایکی نمونه:

دوداغين قندينه شکر دئدیلر

جان شیرینه گور نه لر دئدیلر

دئدیلر کيم دهانی یوخدور اونون

بیخبرلر عجب خبر دئدیلر

اهل معنی خجسته صورتينه

معنی واهب الصور دئدیلر

حقدن ایراغ ابمیشلر آنلار کیم

سنی ای نور حق بشر دئدیلر

فتنه دوشدو جهانه یوزوندن

بو جهتدن سنا قمر دئدیلر

عنبر افشان صاچينا عارضینه

ياسمين اوزره مشكتر دئدیلر

باخ اونون يوزونه الاهنی گور

اهل معنی بودور نظر دئدیلر

شامه بنزتديلر قارا صاچینی

عارفين نورینه سحر دئدیلر

کیرپیکین اوخونه قاشين یايينه

عاشقین سینه سین سپر دئدیلر

جان دئمیشلر دوراغينه هی هی

بو سوزو گورنه مختصر دئدیلر

شب يلدادور ورصا چین گجه سی

صورتين بدرينه قمر دئدیلر

ای نسیمی محیط اعظم سن

گرچه الفاظینه گوهر دئدیلر

چون منی بزم ازلده ایله دی اول یار مست

اول جهتدن گورولور بوچشمیمه دیار مست

عشق سبحانی می ایندن واله او لدې شويله بيل

عرش مست و فرش مسوت و کوکب سیار مست

انبیا و اولیا و اصفیا و اتقيا

اولدولار حق مجلسینده شویله بی هوشیار مست

کونلوموز نور تجلی جسمیمیزدیر کوه طور

جانيميز ديدارا قارشي اولدی موسی وار مست

ای نسیمی سر حقین محرمی من سن سین بوگون

سويله دین قدرت دبلی ایله معنی اسرار مست

نسیمی بوغزل ده موجوداتین الهی عشق دئییلن می ایله مست اولدوقلارینی سویله ییر نسیمی یه گوره طور انسان وجودی دیر و نوردا انسانین کونلودیر . الهی نورون تجلی سی قارشیسیندا موسی کیمی ائوزوندن کچن ده انسانداکی الهی روحدور

صون اولاراق فارسجا غزللریندن ایکی نمونه نقل ائديريك:

ساقیا آمد بجوش از شوق لعلت جان ما

خضر مائی می ببار ای چشمه حیوان ما

با لب لعلت بجان بستیم در ازل

تا ابد پیمانة لعل تو و پیمان ما

درد بی درمان مارا چاره جزوصل تو نیست

روضه ای کو غیر از این ای روضه ی روضوان ما

چشم یعقوب از غم روی چو ماهت شد ضرير(کور)

سر بر آر از قعر چاه ای یوسف کنعان ما

بر گل و ریحان کی اندازند اهل دل نظر

تا که باشد زلف و رخسات گل و ريحان ما

عاقبت خواهد زما دودی ز روزن بر شدن

گر چنین سوزان بماند آتش پنهان ما

کشتی چون نوح اگر داری ز طوفان غم مخور

چون بگیرد کوه و صحرا سربسر طوفان ما

جوهری نیکو شناسد قیمت در یتیم

هم تو دانی قیمت خود ای در عمان ما

سوره زلف و رخت نور و دخان آمد زحق

ای ز لطفت گشته منزل آیتی در شان ما

عمر در سودای زلفت رفت و راه آخر نشد

آه از این سودای دور و راه بی پایان ما

مصحف روی تو میخوانیم از حق در ازل

چون کلام ناطق اینست آیت قران ما

شد بسر گردان نسیمی در هوایت چون فلك

ای اسیر بند زلفت جان سرگردان ما

من بتوفيق خدا ره بخدا یافته ام

فانی از خود شده و ملك بقا يافته ام

در شفاخانه روح القدس از دست مسیح

خورده ام شربت شانی و شفا یافته ام

اگر از کعبه به بتخانه روم عیب مکن

که خدا را بحقيقت همه جا يافته ام

خاطر از محنت اغيار و دل از رنج خلاص

رستگار آمده از درد و دوا یافته ام

ذوق و عیشی که بدان دست سلاطین نرسد

از وصالت من درویش گدا یافته ام

جز تو کام دگرم در دو جهانم چون نیست

چکنم هر دو جهانرا چو ترا یافته ام

شرح اوراق کتب خانه ی اسرار ازل

از خط وخال ورخ و زلف تو وا یافته ام

ناله و سوز دل از آتش عشق است مرا

مكن اندیشه که از باد هوا یافته ام

نیستم منتظر جنت و فردوس و لقا

کز رخت جنت و فردوس و لقا یافته ام

در طواف حرم کوی تو ای کعبه حسن

هردم از مشعر موی تو صفا يافته ام

ای نسیمی ز خیال رخ آن ماه مپرس

کز خیال رخ آن ماه چه ها یافته ام

فارسجا غزللرین بیرینجی سینده حافظین تاثیری گوروکورو ایکینجی سینده ده حروفيليك منکوره سی گوزل بیردیل و استعاره ایله بیان ادیلمیشدیر.

شیخ قاسم انوار

اون بشینجی عصرين او ایلینده آذری شاعرلرینین معروفلاریندان بیری شیخ قاسم انوار دیر. اون دوردونجی عصرين صونوندا سرابدا دوغولموش و اردبیل ده تحصیل اتمیش و شیخ صدرالدین اردبیلی نین شاگردی اولموشدور.

بوشاعر طریقت چیدیر ، و هرات طرفلرینده شاهر خاقارشی باشلايان عصيانا قاریشمیش و بوحرکت صونوندا سورگون اویلميشدير.

شیخ قاسم انوار علی شیرنوائی یه تأثیر اتمیش و فارسجا اثرلری یانیندا تورکجه غزللر و تويوقلار وملمع لر یازمیشدیر.

شیخ الوان شیرازی

اون بشینجی عصرین شاعرلريندن شیرازی تخلصی ایله مشهور آذری شاعری شبستری نین گلشن رازینی تورکجه شعره چویرمیشدیر.

بو عصر ده قره قویونلولار (۱۴۶۸-۱۴۰۰) و صونرادا آق قویونلولار آذربایجاندا حاکم ايديلر. بونلارین زمانيندا آذری تورکجه سی ان ایشلك بيرحاله گلدی، فارسجا دربار دیلی اولدوغو حالده دولت و یازی دیلی آذری تورکجه سیدی.

حقیقی

قره قویونلو اميری جهانشاه فارسجا و تورکجه شعر یازمیش وحقیقی تخلصني سچمیشدیر. حقیقی دیوانینی جامی یه گوندرمیش و اودا جواییندا اشاغیدکی بیت لری یازمیشدیر:

همایون کتابی چودر جی زدر

رسید از کهرهای تحقیق پر

در و هم غزل درج هم مثنوی

از اسرار صوری وهم معنوی

شده طالع از مطلع هر غزل

فروغ طباشیر صبح ازل

زمقطع چه گویم که هر مقطعی

که فیض ابد را بود منبعی

بصورت پرستان کوی مجاز

ز شاه حقیقی نشان داده باز

بو امیر و پادشاه ۸۷۲ = ۱4۶۷ ده اوزون حسن ایله ساواشدا اولموش و جسدی تبریزده گوی مسجدده دفن ائدیلمیشدیر.

حبیبی

۱۵ اینچی عصرین ان پارلاق شاعری حبیبی دیر . کوی چای حوالی سینده پیر قصبه ده (بر کشاد) دوغولموش و بیر مدت چوبانليقلا کچینمیش صونرا سلطان يعقوبون حمایتینی قازانمیش و بالاخره شاه اسماعیل بن ملك الشعراسی اولموشدور.

۱۵۱۴ ایلینده عثمانلی اوردو سو تبریزی اشغال ائتدیکدن صونرا ترکیه یه هجرت اتمیش و استانبول سوتلو جهدا جعفر آباد تکیه (خانقاه) سینده دفن ائدیلمیشدیر.

شیعه و حروفی اولان حبیبی نسیمی ایله شاه اسماعیل ختائی و فضولی آراسیندا بیر مرحله و یا کورپو تشکیل ائدر . نسیمی نین تأثیری آلتيندا آذری لهجه سيله صوفيانه و عاشقانه شعر لر یازمیشدیر.

پرفسور فواد کوپرولو بو شاعر حقينده یازدیغی تحقیقی مقاله ده اونون ۴۳ منطومه سینی نشر اتمیشدیر (۱۹۳۲ – ادبیات فاکولته سی مجموعه سی استانبول).

آشاغیدا کی ایکی بیت حبیبی دندير:

سندن اؤزگه یاریم اولسا ای پریوش سیمتن

گوروم اولسون او قبا اگنیمده پیراهن کفن

چیخميا سودای زلفون باشدان ای مه گریوز ایل

استخوان کله م ایچره توتا عقربلر وطن

۱۶ اینجی عصر ده صفوی خاندانینین حمایتی آلتيندا آذری شعر و ادبیاتی ترقی اتمیش و شاه اسماعیلین شخصينده ان اوجازروه یه چاتمیشدیر.

شاه اسماعیل ختائی

شاه اسماعیل آذربایجان ادبیاتیندا شیعه لیریزمی نین قوروجوسودور. بولیریزمین تمليني (اساسینی) حضرت علی و اونون خاندانینا عشق و باغليليق تشکیل ائدر. ختائی نین عاشقانه غزللری اوز نوعينده اوریژینال دير.

مثنوی طرزینده ۱۵۰۶دا یازدیغیده نامه آذری در اینده بازبلان قیمتلی اثرلردندير. دیلینده جغتای لهجه سینین تأثیری گؤرونور. اثرین قهرمانی عاشق، شاعرین اؤزودور. شاه اسماعیل شعرلرینده خطائی تخلصینی سچميش و دیوانیندان باشقا بیر دهه ۱۶ بیتلی نصیحت نامه سی واردیر .

شاه اسماعيل شیعه تبلیغاتی ایچون عاشق (سازشاعری) طرزينده قوشمالار یازمیش و بیر قوشما شکلی و بیرده آهنگ وجوده گتیرمیشدیر.

آیریجا عروض وزنینده یازدیغی غزللری سازلا مجلس لرده اوخونوردی. شاه اسماعیل ۱۵۲۴ (۹۳۰ هجری)ده ۳۸ياشيندا سل مرضیندن اولموش و ارده بیلده بابالارینین یانیندا دفن ادیلمیشدیر.

شاه اسماعیل صفوی دن باشقا ختائی تخلصینی آلان ایی شاعر داها واردير. بونلارین بیری ۱۵ اينجي عصرده یاشایان بیر آذری شاعريدير و يوسف و زلیخا آدیله تورکجه بیر مثنوی یازمیش وسلطان يعقوبا اتحاف اتمیشدیر.

ایکینجی شاعر جغتای لهجه سیله یازان شمال تورکلریندندير.

ختائینین شعرلرینی روح و معنی نقطه نظریندن دورت قسمته آییرماخ ممکن دیر :

۱۔ تصوف عقيده لری احتوا ائدنلر .

۲- تشیعی ترنم ائدنلر.

۳- حروفيليك رمزلرینی احتوا ائدنلر .

۴- عاشقانه شعرلر.

ختائی هرشیدن اول متصوف ہیر شاعر دیر و منظومه لرینین مهم قسمتینده تصوف فكرلرینی بیان اتمیشدیر.

منظومه لرین بیرینده قلندر بیر درویش اولدوغونو بیان ائدير. ترك ، تجریدو عشق بوليله حقه و اصل اولماخ ایستیین شاعر وحدت وجود عقيده لرینی کاملا منيمسه میشدیر. اونا گوره بو مظاهرده حقدن باشقا وجود یوخدور. كمال مرحله لرینی سير اتمك ایچون حقیقی بیر مرشده انتصاب اتمك و اخلاقی تصفیه ايلمك لازیمدیر . ختائی شیعه اثنی عشری عقیده لرینه اینانمیش و حضرت علی حقینده بیر چوخ مدحیه لر دئمیش و اهل بیت و اون ایکی امامداندا مختلف منظومه لرینده حرمتله بحث اتمیشدیر.

ختائی نین بعضی شعر لرینده حروفيليك عقيده لرينه تصادف ائديلير.

مخصوصا نصیحت نامه آدینداکي اثرینده حروفي طريقتينه و فضل اله نعیمی یه حرمت بسله دیگی گوروکور. فقط ختائینی وحدت وجود پرنسیب لرینی بوتون آفاقا تطبيق ائدن حروفیلردن دگیل انفسه تطبيق ائدن متصوفلردن صایماق داها دوغرودور.

ختائی نین عاشقانه اثرلریده واردیر. بونلاردان بیر قسمتی الهی عشقی ترنم ائدن شعر لردر. باشقالاری دا تمامآ مجازی ماهیت ده دير. بو پادشاه شاعر ادبیاتین هر وادی سینده منظومه لر یازماقا میل گوسترمیشدير.

ختایی آذربایجان و آناطولی خلق ادبیاتیندا درین تأثیر بیراخمیش و مخصوصا قزلباش شاعر لری اونو بير أورنك (نمونه) و أوزلرینه استاد تانيميشلار

بکتاشی ادبیاتیندادا اونون تأثیری آچیق بیرشکلده گورونور.

ایشته (اینك) خطائی نین مختلف شعر لریندن نمونه لر:

١- اون بیرهجالی قوشمالاردان:

اول آللهین آدی سویله نیر

جمله عبادتین باشی دیر توحید

پیریم شیخ صفی دن بیزه قالمیشدیر

صوفی قردشلرین قانيدير توحيد

هر کیم شیخ صفی نین امرینی توتماز

يورولور بويولدا منزله چاتماز

غیر ملت اونا اعتبار اتمز

جمله عبادتین باشی دیر توحید

توحید ایله بيتمز ایشلر بیتمیشدیر

توحید ایله دنیا قرار توتموشدور

توحید ایله طالب حقه يتميشدير

درمان سیز دردلرین درمانی توحید

مربی سیز مصاحب سیز دامن سیز

اقراریندان دونن یانار ایمان سیز

يقين اخلاص ایله چاغیر گمان سیز

شیخ صفی نین ارمغانی دیر توحید

جان ختائیم توحید دریا دنیزدیر

توحيد اتمينلر بیزیم نه میزدیر

پیریم شیخ صفی دن سرمایه میزدیر

اون ایکی امامین ارکانی توحید.

۲- سکینر هجالىلاردان

حقیقت بیر گیزلی سردیر

آچا بیلیرسن گل بری

کفر ایچینده ایمان واردیر

سچی بیلیرسن گل بری

آچیلدی جنت قاپوسی

لعل و گوهر دیر یا پوسی(ساختمان او)

قیلدان اینجه دیر کورپوسی

گچه بیلیرسن گل بری

جانيميز ملك جاندیر

تنی میز سلمن تنی دیر.

ایچدیگیم ارصلان قانيدير

ایچه بیلیرسن گل بری

پیریمدن اؤگوت (پند) آلمیشام

استادیمدان درس آلمیشام

من قانادیم باغلامیشام

اوچا بیلیرسن گل بری

من باغچه لرین گلی یم

آئین جمین بلبلی یم

قيرخ قاپونون کلیديم

آچا بیلیرسن گل بری

شاه ختائییم ایدور همان

داغلاری بورودو دومان

ایشته انجیل ایشته قرآن

سچه بیلیرسن گل بری

ایشته عروض وزنی ایله دیلمیش ایکی غزلی.

ازلدن عشق ایله دیوانه گلدیم

یریم میخانه دير مستانه گلدیم

هزاران دونا گیردیم من دولاندیم

بو گون خصم ايله من میدانه گلدیم

اماممدير منیم اول شاه مردان

بو گون نسل علی دیوانه گلدیم

امام عشقينه چالارام قیلینجی

منافق قیرماغا مرادنه گلدیم

منم بوندا ختائی حیدر اوغلو

چو اسماعيل تك قربانه گلدیم

بو گون بیردلبر جانانه یتدیم

زهجران اولموش ایکن جانه يتدیم

غمیندن گؤزلریم کوکب کیمی ایدی

شکر کیم بیرمه تابانه يتدیم

صاچین کفر ایله اولموشدوم گرفتار

يوزونو گورجکین ایمانه يتدیم

مثال ذره ايديم قطره قیلدیم

بحمداله گینه عمانه يتدیم

کؤنول قالمیشدی هجران ظلمتینده

لبيندن چشمه ی حیوانه يتديم

خطائی خسته دیر وصلین گداسی

قاپوندا وایه و احسانه یتديم

صون اولاراق فارسجا بيرشعرینی نقل ائده جاغوخ:

دل کشته آن موی که بر روی تو افتد

جان کشته آن چین که برابروی تو افتد

بیخوابم از آن خواب که در چشم تو بینم

بی تابم از آن تاب که بر موی تو افتد

ناتمام.

 

منابع و مراجع:

۱- دانشمندان آذربایجان. تأليف محمد علی تربیت. ۱۳۱۲. تهران.

۲- اسلام انسیکلوپدیسی. جلد اول آذربایجان ادبیاتی. پرفسور فواد کوپرولو. استانبول.

٣- تورك دنياسی ال کتابی. آذربایجان ادبیاتی احمد جعفر اوغلو آنکارا – ۱۹۷۶.

۴- دیوان فارسی نسیمی – نشریات دولتی آذربایجان با مقدمه حمید محمدزاده – ۱۹۷۲ – باکو.

۵- عمادالدین نسیمی، اثرلری ، ۱۹۷۳ (600 اینجی ایلی مناسبتیله) باکو.

۶- عمادالدین نسیمی. رباعيلر. ۱۹۷۳ – باکو.

۷- دیوان فارسی فضل اله نعیمی وعمادالدین نسیمی (ادبیات حروفیه ۱۰) باهتمام رستم علی اف. انتشارات دنیا – تهران.

۸- ختائی دیوانی (شاه اسماعیل صفوی) حیاتی وتنفس لری. سعد الدين نزهت و ناجی قاسم. استانبول معارف کتابخانه سی.

۹- شاه اسماعیل ختائی اثر لری. ۱۹۶۶، باکو.

۱۰ – آذربایجان ادبیاتی تاریخی . محمدعارف وحيدر حسین اوف باکو ۱۹۴۴ .

۱۱- عراق ترکمن لری ، ابراهیم داکوکی. استانبول ۱۹۷۰.

۱۲- رسملی تورك ادبیاتی.ن.س. بانارلی. استانبول.