صفویان

ائل اوبا – صفويان اولاد شيخ صفی الدين اردبيلی هستند. اينان ايران نوين را برپا كرده و مذهب شيعه را رسمی كردند.

شيخ صفی الدين در سال 1252 م/ 650هـ در زمان ايلخانان مغول در اردبيل زاده شده و در 1334 م/ 735 ق در 82 سالگی درگذشت.شيخ صفی الدين 25 سال شاگرد شيخ زاهد گيلانی بود و با دختر او ازدواج كرد.

پس از مرگ شيخ زاهد، جای او را در رهبری طريقت گرفت. بنا به نوشته حمدالله مستوفی كه معاصر شيخ صفی الدين بود، و ابن بزاز در صفوه الصفاء (نسخه اصلی) شيخ صفی الدين، پسرش صدرالدين نوه اش خواجه علی و نتيجه اش شيخ ابراهيم به ترتيب شيخ طريقت بوده، ميان مردم محبوبيت و نزد حكومت نفوذ داشته اند.

جنيد پسر شيخ ابراهيم، چون جانشين پدر شد، مريدان را مسلح كرده و به خود لقب سلطان داد. او كوشيد تا مذهب شيخ را در آذربايجان و آناتولی گسترش دهد. جهانشاه قارا قويونلو از قدرت او به وحشت افتاده، از او خواست تا اردبيل را ترك كند.

شيخ جنيد به دياربكر میرود و مورد استقبال اوزون حسن آغ قويونلو قرار میگيرد. اوزون حسن خواهرش را به عقد او درمیآورد. زمانی كه اوزون حسن جهانشاه را مغلوب كرده و تبريز را تصرف نمود، دوباره شيخ جنيد را به اردبيل بازگرداند.

جنيد در 1459 م/ 864هـ به چريكهای گرجستان حمله كرده و سپس در جنگ با شيروانشاه (سلطان خليل) كشته شد.با مرگ شيخ جنيد، پسرش شيخ حيدر حانشين او شد. شيخ حيدر با دختر اوزون حسن ازدواج كرده و راه پدر را ادامه داد. او ابتدا چركسهای مسيحی را شكست داده و نزديك به 6 هزار نفر از آنان را اسير كرد. سپس او مجبور به جنگ با شيروانشاه فرخ سيار شد.

فرخ سیار از سلطان يعقوب آغ قويونلو كمك خواست و سلطان يعقوب نيز برای حفظ پادشاهی خود به شيخ حيدر حمله كرد. شيخ حيدر در جبهه به جنگ پرداخته و سرانجام در دامنة كوههای البرز شهيد شد.

شيخ حيدر با شاه بيگم، دختر اوزون حسن ازدواج كرده بود و سه پسر از او داشت: ابراهيم، اسماعيل و علی.

سلطان يعقوب آنان را به قلعه اصطخر در شيراز فرستاده و زندانی كرد.

پس از آنكه سلطان يعقوب درگذشت، هر سه از زندان بيرون آمدند و سلطان علی مرشد خانقاه شد ولی در نبرد با آغ قويونلوها جان باخت.مريدان، اسماعيل را به گيلان بردند و تا 15 سالگی در آنجا نگه داشتند. چون خبر اختلاف و كشمكش داخلی حكومت آغ قويونلو به اسماعيل جوان رسيدبا چند صد نفر به طرف ارزنجان رفت (1500 م/ 906هـ) اسماعيل با استفاده از ناتوانی سلطان بايزيد، هواداران را گرد خود جمع كرد.

او با 5 هزار مريد مسلح، به قلمرو شيروانشاه در آذربايجان حمله كرد و پس از شكست دادن او، در نزديكی نخجوان با الوند بيگ آغ قويونلو مواجه شد. اسماعيل در اين جنگ نيز پيروز شد و به تبريز آمد. او دستور داد به نام 12 امام و خود او خطبه خواندند. او سپس ظرف 10 سال سرزمينهای از فرات تا جيحون را تابع خود كرد.

برپايی دولت صفوی، چنان شوری در ميان شيعيان آناتولی ايجاد كرده بود كه به يكديگر با كلمه شاه سلام میدادند و برای ديدن شاه خود به ايران میآمدند.بيشتر قبائلی كه حكومت صفوی را تشكيل دادند، از آناتولی بودند و ارتش قزلباش را ايجاد نمودند.

قزلباشان منسوب به قبائل زير هستند:

استاجلو، روملو، تكه لو، ذوالقدر، (شاملو )بيگدلی، خدابنده لو، اينانلو(، افشار، قاجار، قارامان های گنجه و بردعه و تالش ها.

شاه اسماعيل در سال 1525 م. در اثر بيماری سل درگذشت.

او در جنگ با سلطان سليم عثمانی در چالدران، با جسارت فراوان جنگيد ولی شكست خورد (1514 م). علاوه بر اين شاه اسماعيل چنانكه بهادری بزرگ بود، شاعری بسيار حساس نيز بود. او به فارسی و تركی شعر میسرود. در زمان او زبان تركی در كنار زبان فارسی به عنوان زبان رسمی به كار میرفت. تركی زبان اردو و دربار بود.

او تخلص «ختايی» را برای خود برگزيد. ديوان ختايی از مشهورترين آثار شعر غنايی و ادبيات آذربايجانی است. بخش مهمی از آثار او به عشق حضرت علی (ع) و امامان شيعه سروده شده اند.

ختايی برای گسترش مذهب تشيع در ميان مردم، قالب «قوشما» را برای شعر برگزيد و «عاشيق»ها يا شاعران مردمی نيز از شيوه او تقليد كرده اند. اعلام مذهب شيعه به عنوان مذهب رسمی، به حفظ وحدت ملی و استقلال ايران ياری رساند.پس از برپايی حكومت صفوی، بسياری از قبائل ترك از تركيه به ايران آمدند. در اين دوره داستانهای خلق از طرف عاشيقها سروده شده اند. عاشيقها اين داستانها را همراه با ترنم ساز میخواندند.

مهمترين اين داستانها عبارتند از:

كوراوغلو، اصلی و كرم، قنبر و آرزو، شاه اسماعيل، عاشيق غريب و عاشيق عباس توفارقانلی.

پس از شاه اسماعيل، پسرش شاه طهماسب 40 سال سلطنت كرده و پايتخت را به قزوين برد.

در زمان شاه عباس اداره امور از ايل بيگیهای ترك گرفته شده و به فارسها سپرده شد. از آن زمان سياست فارسی كردن آغاز شد. پس از صفويان، خاندان هايی چون افشار، زند و قاجار بر ايران حكم راندند. به غير از زنديه دو خاندان ديگر ترك بودند. تركان در دوره اسلامی نزديك به هزار سال، فرمانروايی را در ايران در دست داشتند.

در اين مدت اينان برای حفظ مرزهای ايران با تركان همسايه جنگيده و جانهای خود را فدا كرده اند.

علاوه بر اين، ادبيات و زبان فارسی را مورد تشويق و توسعه قرار داده و تا حد قدرت برای پيشرفت معارف اسلامی كوشيده اند.

از بناهای مشهور دوران صفویه میتوان به : میدان نقش جهان – کاخ چهل ستون – سی و سه پل ( اصفهان ) ، مسجد صاحب‌الامر یا مسجد شاه طهماسب (تبریز ) و … اشاره کرد.