ترکان باستان – اویغورها

دکتر جواد هیئت

اویغورها متمدن ترین قبائل ترک باستان هستند.بنا به نوشته منابع چینی ، آنان فرزندان هون های آسیا هستند.بنابر یک افسانه اویغور ، جد بزرگ آنها از ازدواج دختر امپراتور هون با یک گرگ به دنیا آمده است.

اویغورها در اواسط سده پنجم میلادی در اطراف رودخانه «سئلنگا»یک بیگ نشین تشکیل داده و بیگ خودرا «ائرکین» می نامیدند.در زمان ترک ها تابع آنها بوده و بیگ نشین خود را حفظ کردند.با گذشت زمان آنان بر نیروی خود افزوده و بیگ خود را «ائلته بر» (فرمانده) نامیدند.

واژه اویغور دارای چندین معنا از جمله «متفق» ، «خویشاوند» ، و«حمله برنده و حرکت کننده به سرعت شاهین»میباشد.

زمانی که آنها به جای گؤگ ترک ها ، پادشاهی را به دست گرفتند، از 9 اوروق (تیره) تشکیل می شدند. اوروق خاقان عنوان «یاغلاقیر»را داشت.9قبیله اوغوز با 9 اوروق اویغور در آمیخته و ایل اویغور را تشکیل دادند.سپس «قوتلوق بیلگه» نخستین خاقان اویغور، شهر «اوردوبالیق» را در کنار رود اورخون بنا کرد و در 747 میلادی درگذشت.

بعد از او پسرش «موین چور» خاقان شد.در سنگ نبشته «شینه اوصو» که در نزدیکی دریاچه شینه اوصو میان رودهای اورخون- سئلنگا یافته شده ،چنین آمده:

« خاقان موین چور قبائل مختلف ترک ، تاتار و باسمیل را تابع خود کرده و پسرانش را به عنوان شاد و یابغو بر آنان به ریاست گمارد.»

در سال 751 میلادی قارلوق ها در جنگی که در تالاس میان عربها و چینی ها آغاز شده بود ، به مسلمانان کمک کردند ، در نتیجه چینی ها شکست خورده و از آسیای مرکزی بیرون رفتند. بدین سان حوزه تاریم به دست اویغورها افتاد.

در سال 759«بوگو» (صاحب عقل و فراست) پسر موین چور ، خاقان شد. در این زمان وضعیت چین به سامان نبود ، چرا که تبتی ها به آن کشور ایلغار آورده بودند. در این میان ترکان به یاری چینی ها شتافته و آنان را از خطر رهاندند.خاقان ترک با سپاهش به «لویانگ» رفته بود.او در بازگشت چهار راهب مانوی را با خود آورد و آیین مانی را در اؤتوکن به عنوان آیین رسمی اعلام کرد. این آیین روحیه جنگ آوری ترکان را کاهش داد(763 میلادی).

در سال 821 میلادی «کوچلوک»، بیلگه خاقان شد. او کتیبه «قارا بالقاسون» را بر پا کرده است.خاقان که در سالهای نخست پیروزمند بود، در سالهای آخر با شورش هایی روبرو شده و جان باخت.این حادثه موجب بروز کشمکش ها و نا آرامی هایی چند ساله شد.

قرقیز ها که در منطقه یئنی سئی در 20 سال اخیر نیرو یافته بودند در 840 میلادی به اوردوبالیق (پایتخت اویغور)ایلغار آورده و شهر را تصرف کردند. خاقان «هوسا» و بسیاری از اویغورها از دم تیغ گذرانده شدند. اویغورهای باقی مانده دسته دسته به قلمرو قارلوق ها ، مرز چین و آسیای داخلی کوچ کردند.

دولت قانسو اویغور: بخشی از اویغورها پس از فروپاشی پادشاهی اویغور ، به استان قانسوی چین رفتند.در آنجا آنان با خویشاوندان قومی شان که از 150 سال پیش در آنجا می زیستند ، مدتی تابع چین شدند.سپس آنان در 905 میلادی دولتی مستقل تشکیل دادند.اویغورهای قانسو از 940 میلادی تابع قیطانها (مغولها) شدند.

قیطانها در 907 میلادی بر بخش شمال چین حاکم شده و سلسله لیائو (1211- 907میلادی) را برپا کرده بودند.

سرانجام اویغورها در 1028 میلادی تابع تانقوتها شده و در1229 میلادی به فرمان مغولان (چنگیزخان) در آمدند،این اویغورهارا اویغورهای زرد مینامند.

اویغورهای ترکستان شرقی (تورفان):اویغورهایی که به ترکستان شرقی و یا آسیای داخلی رفته بودند ، دولتی تشکیل داده و «منگلی» برادر زاده خاقان فقید خود را به عنوان خاقان برگزیدند.دولت چین به سرعت این دولت را به رسمیت شناخت و با آنان روابط دوستانه برقرار کرد (856میلادی) ، هدف چین قرار دادن اویغورها در برابر تبتی ها بود.

دولت اویغور آیین مانی را رواج داده و در 911 میلادی استقلال خود را اعلام کرد. این دولت بیشتر با صنعت و تجارت مشغول بود.درسال 947 میلادی پایتخت آن دولت ، شهر «کوچو»(در نزدیکی تورفان) ومرکز تابستانی آن «بئش بالیق» بود.

آنان به فروانروایشان «ایدی قوت» و به پایتختشان شهر ایدی قوت می گفتند.

در منابع اسلامی از اویغورها با نام دوقوز اوغوز بحث می شود.مهمترین اثر درباره اویغورها یادداشت های «وانگ ین تو» سفیر چین در «کوچو» است(981میلادی).

در ترکستان شرقی آیین ها و ادیانی چون مانوی ، بودایی و عیسوی گسترش یافت.ابتدا دین بودایی پیش افتاد.سپس اسلام به طور عمومی گسترش یافته و به وسیله اویغورها به چین نیز راه پیدا کرد.

اویغورها پیش از آنکه در 1209 میلادی به فرمان چنگیز خان درآیند، تابع قاراختاییان بودند.درسال 1368میلادی خاندان مینگ در چین به امپراتوری رسیده و به حکومت اویغورها پایان دادند.اویغورها در ترکستان شرقی فرهنگ و تمدن بزرگی را برپا کردند.تاثیر آنها به واسطه قارلوق ها وقاراخانیان صدها سال در آسیا ادامه یافت ، در مطالب بعدی درباره آثار فرهنگ و تمدن آنان بحث خواهیم کرد.

منبع : تاریخ مختصر ترک ، دکتر جواد هیئت ، ترجمه پرویز زارع شاهمرسی ، نشر پینار