نشریه الکترونیکی ائل اوبا

و من آیاته خلق السّموات و الأرض و اختلاف ألسنتکم و ألوانکم إنّ فی ذلک لآیات للعالِمین

آذربایجان در آغاز جنگ جهانی اول


لینک مطلب : http://eloba.ir/?p=1198

دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی

جنگ جهانی اول که در ظاهر بخاطر کشته شدن آرشیدوک فرانس فردیناند ولیعهد اتریش و همسرش در سارایو به تاریخ 28 ژوئن 1914 برابر با ششم تیرماه 1293 شمسی رخ داد ولی در باطن بخاطر تضاد منافع دول بزرگ در اندک مدتی اکثر نقاط جهان را فرا گرفت و با ورود کشورهای مجاور آذربایجان یعنی روسیه و عثمانی به جنگ در اندک مدت آذربایجان نیز در کام جنگ جهانی اول فرو رفت.

دولت عثمانی در ذیحجه سال 1332 قمری / پاییز 1914 به متفقین اعلان جنگ داده و علنا وارد جنگ با روس و انگلیس و فرانسه شد. دولت قاجار دو روز بعد از ورود واقعی عثمانی به جنگ یک اعلامیه رسمی راجع به بی طرفی در جنگ صادر کرد. آذربایجان نیز بخاطر نفرت عمومی از روسیه و انگلیس و همانندی فرهنگی و دینی در کنار عثمانی قرار گرفت.

صدها مجاهد مشروطه خواه آذربایجانی که پس از اشغال آذربایجان توسط روس ها در سال 1910 بصورت پناهنده در شهرهای استانبول ، وان و دیگر شهرهای عثمانی می زیستند برای پایان دادن به اشغال روسها در آذربایجان نیز وارد صفوف ارتش عثمانی گشتند.

آذربایجان از سال 1290 شمسی تحت اشغال قوای روس بود و شجاع الدوله تحت امر روسها ازسال 1912 تا دو ماه پس از آغاز جنگ جهانی اول بدون تبعیت از دولت مرکزی تهران در آذربایجان حکومت کرد. وی حتی مانع انتخابات مجلس سوم آذربایجان شد و آذربایجان به صورت غیر رسمی از ایران جدا شده بود.

با وقوع جنگ جهانی اول علیرغم تلاشهای دولت عثمانی ، دولت قاجار نتوانست قوای روس را از آذربایجان خارج نماید. در دوازده ذیقعده 1332(2 اکتبر 1914) وزارت خارجه طی نامه ای به سفارت روس در تعقیب بی طرفی دولت ، از قشون روس خواست آذربایجان را تخلیه کند ولی سفارت روس چهار روز بعد به این درخواست جواب منفی داد. دولت عثمانی نیز نمی توانست حضور قوای روس را در همسایگی خود در آذربایجان تحمل نماید و شروع به انتقال قشون خود به طرف مرزهایش پرداخت. با توقیف کنسولهای عثمانی و اتریش در تبریز توسط روس ها ، آتش جنگ متحدین و متفقین به آذربایجان نیز کشیده شد.

26 ذیحجه 1332 (16 اکتبر1914) قشون روس به سمت وان حرکت و دولت عثمانی نیز با ده هزار سپاهی به طرف آذربایجان لشکر کشیده قطور را به تصرف خود درآورد. ژنرال وارپانوف varpanov  فرمانده گروه روسی مستقر در مرز آذربایجان که ماموریت داشت جلو دسته های عثمانی را بگیرد نتوانست کاری بکند و قشون عثمانی رسما وارد خاک آذربایجان شد. وزارت خارجه طبق بخشنامه ای ضمن اعلام مجدد بی طرفی دولت و اعلام ورود قوای عثمانی به آذربایجان اعلام کرد:

« اگر کسی بر ضد این دولت اسلحه بردارد و بی طرفی را نقض کند به شدت مجازات خواهد شد ، دولت ما اموالش را مصادره و خود او را محکوم به مرگ با دار خواهد کرد.»

این اطلاعیه که بیانگر حمایت لفظی از عثمانی به شمار می رفت جز عمل تشریفاتی چیز دیگری به حساب نمی آمد.

موقعیت قوای روس و عثمانی در آذربایجان

سرهنگ صادق خان نوروزی در کنارجسد سیمیتقو
سرهنگ صادق خان نوروزی در کنارجسد سیمیتقو

در 21 ژوئیه 1914 (خرداد 1293 شمسی) لشکر عثمانی که در باطوم و قارص تجمع کرده بود به داخل آذربایجان رخنه کرد و به طرف نخجوان و خوی حمله کردند. عثمانی ها علاوه بر قشون مستقر در قارص به نیروهای هوادار داخلی آذربایجان و مجاهدین مشروطه خواه آذربایجانی ساکن عثمانی متکی بودند. در داخل آذربایجان نیز سیمیتقو رئیس عشیرت شکاک و تیمور آغای کهنه شهری نیز با روسها همکاری می کردند. حکمران انتصابی آذربایجان – صمدخان شجاع الدوله – نیز در کنترل روسها بود.

عثمانی قبلا همکاری سیمیتقو با روس ها را پیش بینی کرده بودند چرا که در 28 کانون ثانی 1339 (28 ژانویه 1913)فرمانده مرزی گروهان 19 عثمانی ، یوزباشی عبدا… افندی ، یحیی چاووش و نفر دیگر هنگام بازگشت از وظیفه مورد تعرض 15 تن از سواره های سیمیتقو قرار گرفته ، دستگیر و به نزد سیمیتقو آورده می شوند.

سیمیتقو به عبدا… افندی می گوید: شما خانه سید طه را با توپ خراب و اموالش را غصب و به ما توهین کرده اید. شما کافر و بی دین هستید. ببینید روسها چگونه به ما احترام گذاشته ما را تعزیز و اکرام می کنند ، رتبه و نشان اعطا می کنند و برای منور شدن ما مکتب باز می کنند. زمان رهایی کردها از اسارت ظالمانه شما نزدیک است… اگر با روسیه در گیر شوید با عشیرتم قشون شما را پریشان کرده و سپس عبدا… افندی را در دیلمان مرکز ولایت سلماس تسلیم کنسول روس خواهیم کرد. یحیی چاوش را هم شهید و در اورمیه دفن کردند.

موقع شروع جنگ جهانی اول عشایر کاردار و صومای و لاهیجان نیز با عثمانی هم پیمان شده در داخل عثمانی نیز عبدالسلام شیخ بارزان و بعضی روسای عشایر علیه عثمانی ها با روس هم پیمان شدند.

خطیب مشهور عثمانی ، عمر ناجی هم که دوست میرزا سعید سلماسی بود نیز همراه با روشنی بک ، چرکس ادهم و رشید بک از اعضای تشکیلات مخفی عثمانی و عضو موثر حزب اتحاد و ترقی به داخل آذربایجان آمدند تا با متحد کردن صفوف آذربایجانی ها علیه روس ها ، قسمتی از نیروهای روس را از جبهه های جنگ با عثمانی بیرون نمایند.

در میان مشروطه خواهان مهاجر آذربایجانی نیز امیر حشمت ، حاجی میرزا آقا بلوری ، میرزا نورا… خان یکانی ، هاشم خان ، نصرت اله خان ، فارس الملک ، حیدر خان عمواوغلی ، حسین آقا فشنگچی و تقریبا 200 تن از آذربایجانیان در صفوف قشون عثمانی قرار داشتند.

موقعیت و استعداد قوای روس مستقر در آذربایجان

قبل از شروع جنگ جهانی اول

قشون روس را که گفتیم از سال 1290 شمسی آذربایجان را اشغال کرده بودند به استعداد زیربودند:

  • اردوی دوم قفقاز به فرماندهی ژنرال چرنورزی بوف chernozibov و به ریاست ستاد سرهنگ آندرو پووسکی andropovski
  • در خوی: تیپ های 6 ، 8 ، ،2- تیپ سواره قزاق با دو آتشبار توپ
  • در دیلمقان ( دیلمان) مرکز ولایت سلماس: تیپ7 با یک آتش بار توپ
  • اورمیه: تیپ 5 با یک آتشبار سواره ، یک آتش بار کوهستانی

همچینین بر اساس اطلاعات دریافتنی از استخبارات عثمانی بیش از 35 هزار سرباز روس در ایروان مجتمع ، در ماکو2500 نفر با توپ صحرایی و در کاغیذمان یک گروهان سوار موجود بود./ ائل اوبا